კარგი პიროვნებები და კარგი მოქალაქეები

დემოკრატიის გაუმჯობესების საქმეში პიროვნული განათლების მნიშვნელობის მხარდაჭერას ორი ჯგუფი გამოხატავს. პირველ  ჯგუფს  წარმოადგენენ  პოლიტიკის თეორეტიკოსები, რომლებიც ხშირად სამოქალაქო რესპუბლიკანიზმის თანამედროვე ვერსიებით გამოდიან. ესენია – გალსტონი, ბატისტონი, ბენჟამინ ბარბერი და ადრიან ოლდფილდი; მათ მომავალი მოქალაქეების მიერ პირადი ინტერესების  საერთო კეთილდღეობისთვის მსხვერპლად გაღების სურვილის  ჩანერგვისა ან გაღვივების სურვილი ამოძრავებთ. ამ თვალთახედვიდან გამომდინარე, საზოგადოებრივ ცხოვრებაში მონაწილეობა როგორც მისი განმტკიცების, ისე ცალკეული პიროვნული წინსვლისათვის არის მნიშვნელოვანი.  ეს კი  ჩვენი ერთობლივი კეთილდღეობის  ხელშეწყობით  არის შესაძლებელი.

მეორე ჯგუფის წარმომადგენლები დემოკრატიულ პროცესებში აქტიურ ჩართვას პიროვნების განათლების არა ცენტრალურ, არამედ ერთ-ერთ შემადგენელ ასპექტად განიხილავენ. ამ ხედვის გათვალისწინებით, საჯარო სკოლების ძირითადი მისია ისეთი პიროვნული თვისებების ჩამოყალიბებაა, რომლებიც როგორც ინდივიდუალური ქცევის (კარგი პიროვნება), ისე დემოკრატიის განვითარებისათვის (კარგი მოქალაქე) არის მნიშვნელოვანი. მეორე ჯგუფის არაოფიციალური ლიდერი განათლების ექსპერტი   თომას ლიკონაა.  ამავე  ჯგუფში მოიაზრებიან  უილიამ ბენეტი და პატრისია უაითი.

არც ერთი ჯგუფის წარმომადგენელი არ აღწერს კონკრეტულად რა ტერმინებით შეიძლება აღვწეროთ „დემოკრატიული პიროვნების“ ცნება“.  მართალია, თავიანთ  შრომებში  სწორედ დემოკრატიულ პიროვნებას აღიარებენ. წერენ  დემოკრატიული პიროვნების თვისებებზე, რომლებიც მნიშვნელოვანია ადამიანური წინსვლისა და კეთილდღეობისათვის, რაც, თავის მხრივ, ასევე დემოკრატიულ მონაწილეობასთან არის დაკავშირებული. რა თვისებებზე საუბრობენ ეს მეცნიერები და რას გულისხმობენ ისინი ცნებაში „პიროვნება“?

ბრიტანელი ფილოსოფოსის რ.ს. პეტერსის აზრით, რთულია „იმის გადაწყვეტა, თუ ზოგადად რას ვგულისხმობთ, პიროვნების ხასიათში მისი ბუნების, ტემპერამენტისა და  პიროვნული თვისებისგან დამოუკიდებლად“. (1966, p. 40). პიროვნების აღზრდისა და განათლების მხარდამჭერთა განსაზღვრებები ამ საკითხთან დაკავშირებით შედარებით ბუნდოვანია,  შესაძლოა ამის ახსნაში შემდეგი შეხედულება დაგვეხმაროს – ხასიათს  ის  თვისებები აყალიბებს, რომლებსაც სწავლა სჭირდება, პიროვნული თვისებები და ტემპერამენტი კი ბუნებითაა თანდაყოლილი.

ორივე ჯგუფის  წარმომადგენელი თეორეტიკოსები იზიარებენ აზრს, რომ ადამიანებში ხასიათის არსებობის მნიშვნელობაა.  ეს ცნება ბერძნული kharakter – დან მომდინარეობს.  kharakter ქვაზე განსხვავებული ფორმების კვეთის  ინსტრუმენტს ნიშნავდა. შესაბამისად, ხასიათი/ხარაქტერი არის ის,  რითაც გამოირჩევა, ხასიათდება პიროვნება ან პიროვნებები.

ხასიათი/ხარაქტერი მხოლოდ ერთი თვისება ან შტრიხი არ არის. ის გარკვეული „მენტალური და ზნეობრივი თვისებების ერთობლიობაა“. (O.E.D., p. 163). ამ განსაზღვრებისთვის „ზნეობრივი თვისებების“ დამატება, შესაძლოა, ნაკლებად მნიშვნელოვანი იყოს, რადგან ქარაქტერი  „კარგი“ თვისებების კონოტაციას მოიცავს. ამდენად, character-ის თვისებები ღირსების სინონიმი თუ არა, მასთან მჭიდროდ დაკავშირებული თვისებებია. შესაბამისად, კარგი პიროვნება და ლიბერალური დემოკრატიის კონტექსტის გათვალისწინებით  – კარგი მოქალაქე, ამ ღირსებების მატარებელია.

თომას ლიკონასთვის ღირსება  ის „მყარი შინაგანი ბუნებაა, რომელიც ზნეობრივად ართმევს თავს კონკრეტულ სიტუაციებს“. (p. 51);  „კარგი ქარაქტერი – კარგისკენ სწრაფვას, კარგის შეცნობას და კარგის კეთებას ნიშნავს.(Idem).  ვინ განსაზღვრავს რა არის კარგი? ჩანერგილი თვისებები, ღირსებები ან მიდრეკილებები ძირითადად  „ქცევის წესების შესასრულებლად“ გამოიყენება. ეს ის წესებია, რომლებიც საზოგადოებრივ ხელშეკრულებებს და საზოგადოებრივ წესრიგს განამტკიცებს. (Peters, p. 40). ამ შეხედულების გათვალისწინებით, „კარგს“ სწორედ საზოგადოებრივი შეთანხმება განსაზღვრავს. 

ეს საკითხი,  შესაძლოა, პრობლემატური იყოს. რა ხდება მაშინ, როდესაც კარგი პიროვნების ღირსებები კარგი მოქალაქის ღირსებებს ეჯახება? აუცილებელი არაა, ის რაც ერთ კონტექსტში  კარგად ითვლება, მეორეშიც კარგად  ჩაითვალოს; მაშინაც კი, როდესაც მას საზოგადოებრივი მხარდაჭერა აქვს. როგორ უნდა მოიქცეს ლოგინად ჩავარდნილი ფერმერის ერთადერთი შვილი, სახლში დარჩეს და ავადმყოფ მშობელს მოუაროს თუ, როგორც კარგი მოქალაქე, შეუერთდეს წინააღმდეგობას ოკუპანტ ჯართან ბრძოლაში.

როგორ ვიქცევით მაშინ, როდესაც სამოქალაქო განათლების მოთხოვნები ეჭვქვეშ აყენებს იმ ფასეულობებსა და რწმენებს, რომლებიც კარგი პიროვნების ფასეულობებად აღიქმება. განათლების საოლქო საბჭო საქმეში ”მოზერი ჰოუკინსის წინააღმდეგ“  სწორედ ასეთ შემთხვევას განიხილავს.  უნდა ჰქონდეთ თუ არა უფლება მოზერებს  და სხვა კონსერვატორ ფუნდამენტალისტ ქრისტიან მშობლებს, უარი თქვან იმ სასწავლო პროგრამაზე, რომელიც მათი შვილების რწმენას ეწინააღმდეგება ან არყევს. ერთი მხრივ, უარის უფლების შემთხვევაში, ამ ბავშვების გარეშე კლასი სხვადასხვა თემებზე დისკუსიის შესაძლებლობას მოაკლდება, რაც განათლების და დემოკრატიის მახასიათებელი ნიშანია. მეორე მხრივ, ბავშვებისთვის უარის თქმის უფლების წართმევით, მათ  მათთვის მნიშვნელოვანს, რწმენის უფლებას ვართმევთ.

თარგმნა მაკა ალანიამ

წყარო: Stanford Encyclopedia of Philosophy

კარგი დემოკრატი

სამოქალაქო განათლება ყველა ტიპის რეჟიმში შეიძლება შეგვხვდეს. მაგრამ განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი ის დემოკრატიულ რეჟიმებშია. არისტოტელე „პოლიტიკაში“ სვამს კითხვას – „რომელია ის გარემოება, სადაც კარგი მოქალაქის სრულყოფილება და კარგი ადამიანის სრულყოფილება ერთმანეთს ემთხვევა“ (1277a13–15). პასუხი არისტოტელესთვის პოლიტეაა, ანუ შერეული კონსტიტუცია, რომლის თანახმად ადამიანებმა  მართვაც  უნდა იცოდნენ და  დაქვემდებარებაც. ასეთ რეჟიმებში კარგი ადამიანისა და კარგი მოქალაქის სრულყოფილება და ღირსება ერთმანეთთან თანხვედრაში მოდის. დემოკრატიული საზოგადოებები დაინტერესებულნი არიან, მოქალაქეები შეამზადონ იმისათვის, რომ მათ როგორც მართვა, ისე მორჩილება შეეძლოთ.

თანამედროვე დემოკრატიები ძველი პოლისებისაგან რამდენიმე მნიშვნელოვანი და აქტუალური ასპექტით განსხვავდებიან. ესენია საზოგადოებები, სადაც ადამიანების უმეტესობას შესაძლოა გარკვეული გავლენა  ჰქონდეს   ხელისუფლებასა და პოლიტიკაზე. ესენია კომპლექსური, ტექნოლოგიურად გამართული, მაღალ დონეზე სპეციალიზირებული საზოგადოებები, სადაც პროფესიონალებს (იურისტების, სამოქალაქო მსახურებისა და პოლიტიკოსების ჩათვლით) გაცილებით მეტი გამოცდილება აქვთ, ვიდრე ერისკაცებს. ესენია ლიბერალური კონსტიტუციური რეჟიმები, სადაც სხვადასხვა დონეზე დაცულია პიროვნების თავისუფლება და ხელისუფლება ნებაყოფლობით იზოლირებულია საზოგადოებრივი წნეხისაგან. მაგალითისთვის, სასამართლოები და ცენტრალური ბანკები დაცულნი არიან სახალხო საარჩევნო ხმებისაგან. შეერთებული შტატების ინდუსტრიალურ მასობრივ საზოგადოებად ჩამოყალიბების შემდეგ გავლენიანი მიმომხილველი უოლტერ  ლიპმანი ირწმუნებოდა, რომ ჩვეულებრივი მოქალაქეების დაჩრდილვა მოხდა და ყველაზე დიდი, რაც მათ შეეძლოთ, პროფესიონალთა  ძალაუფლებასთან დაკავშირებით მსჯელობების გამართვა იყო. (The Phantom Public, 1925). ჯონ დიუი და ჩიკაგოელი სამოქალაქო ლიდერი ჯაინ ადამსი (სხვადასხვა გზით) ამტკიცებდნენ, რომ ჩვეულებრივ ხალხს უნდა დაებრუნებინა და შეეძლო დაებრუნებინა საკუთარი ხმის უფლება, თუმცა მათ უძნელდებოდათ ახსნა, თუ რა გზით შეიძლებოდა ამის განხორციელება.  

თარგმნა მაკა ალანიამ

წყარო: Stanford Encyclopedia of Philosophy

ბიძინა ჩოლოყაშვილი, შალვა და ელიზბარ ქსნის ერისთავები

^{წმ. ბიძინა, წმ. შალვა, წმ. ელიზბარი}

ბიძინა, შალვა, ელიზბარი (ბიძინა ჩოლოყაშვილი, შალვა და ელიზბარ ქსნის ერისთავები; გ. 1661), წმ. მოწამენი (ხსენების დღე 18.09/01.10). 1660 წელს კახეთის სახალხო აჯანყების ორგანიზატორები, ქართული ეკლესიის მიერ წმინდანებად შერაცხილი გმირები.

თეიმურაზ I-ის დაუღალავმა ბრძოლამ და მისმა სწრაფვამ, ეპოვა დასაყრდენი რუსეთში, შაჰ-აბას II-ის (1642-1666) ირანში გააცოცხლა შაჰ აბას I-ის იდეა, კახეთში თურქმანთა ჩამოსახლებისა და აქ სახანოს შექმნის შესახებ.

როგორც აღნიშნავს სეფიანთა ირანის ერთ-ერთი ცნობილი ისტორიკოსი მოჰამედ თაჰერი, შაჰის გადაწყვეტილებით შიდა და გარე კახეთის მიწებზე უნდა დასახლებულიყო მომთაბარე-მეჯოგე თურქმანების 15000 ოჯახი. ისინი უნდა დამაგრებულიყვნენ ამ ნაყოფიერ მიწებზე, „შედგომოდნენ ხვნა-თესვას, შენებას და დასახლებას“.

თურქმანების ჩამოსახლების საქმე შაჰმა მიანდო ყიზილბაშ სელიმ-ხანს, რომელიც კახეთს მართავდა მას შემდეგ, რაც შაჰმა როსტომ მეფეს (1632-1658) დროებით მიერთებული (1648 წლიდან) კახეთი ჩამოართვა. სელიმ-ხანის ხელმძღვანელობით ორი წლის განმავლობაში ადარბადაგანიდან კახეთში ჩამოასახლეს თურქმანთა დიდი ურდოები. იგეგმებოდა მთელი შიდა და გარე კახეთის ბარის თურქმანი მომთაბარეებისათვის გადაცემა. სელიმ-ხანის შემდეგ კახეთის სამხრეთ-აღმოსავლეთ მხარე ყარაბაღის ბეგლარბეგ მურთაზ ყული-ხანს, ხოლო დანარჩენი ნაწილი ნახჭევანის მმართველს, ალი ყული-ხან ქენგერლუს გადაეცა. სწორედ ამ მმართველთა დროს ჩასახლდა კახეთში 80000-მდე მომთაბარე ელი.

კახეთის კულტურულ მეურნეობას მომთაბარე თურქმანებისაგან გადაშენების საფრთხე დაემუქრა. მესაქონლე ელები ვენახების აჩეხასა და კახეთის მინების იალაღებად გადაქცევას აპირებდნენ. თუშ-ფშავ-ხევსურნიც მძიმე დღეში აღმოჩნდნენ – მთა ბარის პურითა და ღვინით ირჩენდა თავს, მთიელები ბარის საზამთრო საძოვრების გარეშე ვერც ცხვარს გამოკვებავდნენ. საყოველთაო საფრთხის წინაშე გაერთიანდა მთა და ბარი, გლეხკაცი და ყმა-მამულების პატრონი. საერთო სახ. აჯანყებას ზაალ არაგვის ერისთავი ჩაუდგა სათავეში, თუმცა აჯანყების უშუალო ორგანიზატორები იყვნენ თეიმურაზ I-ის თანამებრძოლები – ბიძინა ჩოლოყაშვილი, შალვა და ელიზბარ ქსნის ერისთავები, სახელოვანი გმირები, მთიელთა ბელადი – თუში ზეზვა გაფრინდაული, ხევსური ნადირა ხოშარაული, ფშავი გოგოლაური და სხვები. აჯანყება, მართლაც საყოველთაო იყო. კახელებსა და მთიელებს მხარი ქართლმაც დაუჭირა. აჯანყებულთა გაერთიანებული ლაშქარი ზაალ არაგვის ერისთავის ვაჟის, ზურაბისა და შალვა და ელიზბარ ქსნის ერისთავების მეთაურობით ახმეტაში ჩავიდა. კახეთის ლაშქარი ბიძინა ჩოლოყაშვილის სარდლობით ალავერდს მიუახლოვდა. აჯანყებულებმა ერთდროულად შეუტიეს ბახტრიონსა და ალავერდს. ბახტრიონის ციხეში შეჭრილმა ქართველებმა სასტიკად დაამარცხეს ყიზილბაში მეციხოვნეები, რომელთაგან ნაწილი დაიღუპა, ხოლო დარჩენილებმა გაქცევა სცადეს ალავერდის მიმართულებით. ალვანის ველზე ისინი შეეჩეხნენ ალავერდის ციხიდან ბიძინა ჩოლოყაშვილის მიერ გამოდევნილ რაზმებს. ქართველებმა ერთიანად ამოჟლიტეს მტერი. ამის შემდეგ აჯანყებულებმა მუსრი გაავლეს დანარჩენ თურქმანებსაც: ნაწილი გაანადგურეს, ნაწილმა კი გაქცევით უშველა თავს.

ამ ისტორიული გამარჯვების შედეგად კახეთი გადაურჩა განადგურება-გადაშენებას, შაჰმა უკან დაიხია და ხელი აიღო თავის მზაკვრულ გეგმაზე, თუმცა უფრო შორეული, საბოლოო მიზანი – ირანელთა განდევნა და მეფობის აღდგენა – მიუღწეველი დარჩა.

ირანის შაჰმა დაუნდობლად გაანადგურა აჯანყების მოთავენი – ზაალ ერისთავი მოაკვლევინეს მისსავე ძმისწულებს, მისი შვილები კი შეიპყრეს და ირანში გაგზავნეს. ირანში ხმობილი ბიძინა, შალვა და ელიზბარი შაჰ აბას II-მ გადასცა თურქმანთა ტომებს, რომლებმაც ქართველი გმირები სასტიკი წამებით დახოცეს 1662 წლის 18 სექტემბერს – ასო-ასო აჭრეს და შემდეგ თავები მოჰკვეთეს. შალვასა და ელიზბარის ნაწილები მალულად გადმოასვენეს საქართველოში და დაკრძალეს იქორთაში. გმირები ქართულმა ეკლესიამ წმინდანებად შერაცხა.

კათოლიკოსმა ბესარიონმა (ორბელიშვილმა) წამებულ გმირებს უძღვნა ჰაგიოგრაფიული თხზულება: „შესხმაჲ წმიდათა მოწამეთა ბიძინასი, შალვა და ელიზბარისა და უწყებაჲ წამებისა მათისა“. ავტორი ასე ამკობს ქვეყნისა და რჯულისათვის წამებულ გმირებს: „ვიტყჳ უკუე ჩუენთა ამათ ახალთა მოწამეთა: ბიძინას სანატრელსა, ელისბარს ახოვანსა და შალვას, ყოვლად ქებულსა, მჴნეთა და მათ სულითა და ახოვანთა გონებითა უძლეველთა მბრძოლთა ქრისტეს მიერ ჭურვილთა, სპარაზენთა ღმრთივ აღჭურვილთა, რომელთა დასცნეს ბევრეულნი მბრძოლნი და ათასეული ბანაკნი უსჯულოთანი და მათ თანა უხილავნი მტერნი, მთავარნი ბნელისანი, სულნი უკეთურებისანი, რომელნი-იგი სრულიად აოტნეს… შემდგომთა მათთა სიმჴნისა და აჴოვნებისა ძეგლ იქმნნეს და ჩუენ დაგჳტევეს, ვითარცა ხატი და სახე აღუჴოცელი სიქველისა მათისაჲ“. არსებობს ძეგლის სვინაქსარული რედაქციაც, რ-იც შემდგომში კიდევ შეუმოკლებიათ.

შალვა ქსნის ერისთავის შვილიშვილმა, იესე ერისთავმა, წამებულთათვის ორი საგალობელი შეთხზა, ნიკოლოზ თბილელმა და ანტონ I-მა კი იამბიკოები მიუძღვნეს.

საერთო სახალხო აჯანყების გმირების შესახებ მოგვითხრობენ „ქართლის ცხოვრება“, ირანელი მემატიანე მოჰამედ თაჰერი, ქართული ეთნოგრაფიული მასალები, მხატვრული ლიტერატურის ძეგლები – აკაკი წერეთლის, გრიგოლ ორბელიანის, ვაჟა-ფშაველას ნაწარმოებები.

წყარო:

საქართველოს მუზეუმის სპარსული ფირმანები და ჰოქმები, თბ., 1949; ფუთურიძე ვ., მოჰამედ თაჰერის ცნობები საქართველოს შესახებ, „მასალები საქართველოსა და კავკასიის ისტორიისათვის“, 1954, ნაკვ. 30; მისივე, სპარსული ისტორიული საბუთები საქართველოს წიგნთსაცავებში, წგ. 1, ნაკ. 1-3, თბ., 1961-1965; ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, წგ. 5, თბ., 1989; ხეც, ხელნაწერები: S-3269, A-170.

ლიტერატურა:

ნაკაშიძე ნ., საქართველო-რუსეთ-ირანის ურთიერთობა და ბახტრიონის აჯანყება, კრ.: ქართული სამეფო-სამთავროების საგარეო პოლიტიკის ისტორიიდან, წ. 1, თბ., 1970; საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ენციკლოპედიური ლექსიკონი, ე. გაბიძაშვილის რედ., თბ., 2007; ქავთარია მ., ძველი ქართული პოეზიის ისტორიიდან, XVII-XVIII სს., თბ., 1977; ჯამბურია გ., საქართველოს პოლიტიკური ვითარება XVII ს. 30-90-იან წლებში; წგ.: საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ. 4, თბ., 1973.

თ. აბულაძე

ბზიფის ეკლესია

ბზიფის ეკლესია (გაგრის მუნიციპალიტეტი, ბიჭვინთისა და ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქია). მდებარეობს მდ. ბზიფის მარჯვენა კლდოვან ნაპირზე, ციხის გალავნის ფარგლებში. ბზიფის ეკლესია არის გუმბათიანი, „ჩახაზული ტიპის“ ტაძარი, ოთხი გუმბათქვეშა ბოძით, სამი შვერილი აფსიდითა და სამი მაღალი კარიბჭით სამხრეთ, დასავლეთ და ჩრდილოეთ შესასვლელების წინ.

ბზიფის ეკლესია მოპირკეთებულია სწორი წყობის თლილი ქვით, სარკმლები მორთულია თაღოვანი სათაურებით. ტაძარი ძლიერ არის დაზიანებული: კამარები და გუმბათი ჩამოქცეულია და შემორჩენილია მხოლოდ კედლები. ბზიფის ეკლესიას მეცნიერები გარდამავალი ხანით – VIII-X სს. – ათარიღებენ. გეგმით ბზიფის ეკლესია ენათესავება ლიხნისა და ანაკოფიის ტაძრებს, თუმცა მათზე უფრო მარტივი გეგმა აქვს. ბზიფის ეკლესია ერთ-ერთი უძველესი ტაძარია დასავლეთ საქართველოში.

იხილე აგრეთვე ბზიფის ტაძარი

ლიტერატურა:

ბერიძე ვ., ქართული ხუროთმოძღვრების ისტორია, ტ. 2, თბ., 2014; Рчеулишвили Л., Купольная архитектура VIII-IX веков в Абхазии, Тб., 1988.

ბედიის ღვთისმშობლის მიძინების ტაძარი

ბედიის ღვთისმშობლის მიძინების ტაძარი (X-XIII), ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლი ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტში (აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა), დგას სამონასტრო კომპლექსის ცენტრში. აგებულია ბაგრატ III-ის მიერ (სავარაუდოდ, 980-990), რომელიც  აქვე განისვენებს. 

არქიტექტურა. ძველ ტაძარს ჩვენამდე არ მოუღწევია. მისი გეგმა ნაწილობრივაა ცნობილი (შვერილაფსიდებიანი გუმბათიანი ეკლესია)  და რამდენიმე ქვაბკვეთილი ფრაგმენტი: კარის დამაგვირგვინებელი ტიმპანის ორი ქვა, განედლებული ჯვრის გამოსახულებითა და XI ს. კანკელის ნაწილები. ახლანდელი ტაძარი XIII საუკუნის მიწურულს არის აგებული ბედიელყოფილი ნიკოლოზ კათოლიკოსის მიერ. ტაძარი გეგმით წაგრძელებული სწორკუთხედია სამი შესასვლელითა და ვიწრო გვერდითი ნავებით. გუმბათი დაყრდნობილია ორ ბურჯსა და საკურთხევლის კედლების კუთხეებზე. ტაძრის ფასადები კარგად გათლილი ქვითაა მოპირკეთებული, ბედიის ღვთისმშობლის მიძინების ტაძარი თავისი აღნაგობით (რამდენადმე უჩვეულო მხოლოდ აღმ. საფასადო მცირე ნიშებია), ინტერიერის დამუშავებითა და გარე სამკაულით იმდროინდელი ქართული ხუროთმოძღვრების ტიპური ნაგებობაა. განსაკუთრებით ენათესავება  სამცხის თანადროულ ტაძრებს. შესაძლოა, XV-XVI სს. ტაძარი კვლავ აღადგინეს (იმჟამინდელი უნდა იყოს გუმბათის ყელი). XX საუკუნის დასაწყისში ბედიის ღვთისმშობლის მიძინების ტაძარის „მოვლა“ რუსმა ბერებმა ითავეს, თუმცა მხოლოდ ის მოახერხეს, რომ პერანგის დიდი ნაწილი ჩამოხსნეს, მერე კი საერთოდ მიატოვეს. ჩვენს დრომდე არც გუმბათს მოუღწევია. ტაძრის  სარესტავრაციო სამუშაოები ჩატარდა 1960-1970 წლებში (ი. ვარსიმაშვილი, ლ. რჩეულიშვილი). 1992-1993 წლებში საომარი  მოქმედებების დროს ბედიის ღვთისმშობლის მიძინების ტაძრის სამხრეთ კედელს ჭურვი  მოხვდა. მონასტრის დასავლეთ მხარეს საკმაოდ დიდი სასახლეა, ხოლო ჩრდ. შესასვლელი  კარის თავზე არის XIV ს. სამრეკლო. 

ბედიის ტაძარი. ინტერიერი

მხატვრობა. ტაძრის კედლის მხატვრობიდან, სამწუხაროდ, მხოლოდ მცირე ნაშთია  შემორჩენილი, სამხრეთ კედლის  აღმოსავლეთ ნაწილში გამოსახულია  ქტიტორი – ბაგრატ III (ტაძრის  მოდელით ხელში). მეფე გამოსახულია თვალ-მარგალიტით შემკული დიდი, მაღალი დაუკბილავი გვირგვინით. მეფის  უკან, დასავლეთით, მოჩარჩოებულ  ფართობზე წარმოდგენილია  ორი ფიგურა: გვირგვინოსანი  მანდილოსანი მხრებზე თეთრი მანდილით და მის წინ  მდგომი ყრმა. სამი ფიგურის ხელები მიმართულია ვედრების მოძრაობით ღვთისმშობლის გამოსახულებისკენ, რომელიც მოთავსებულია სადიაკვნოს  შესასვლელის თავზე. მეფის  ფიგურასთან შემორჩენილი  წარწერებიდან ირკვევა, რომ ეს ბაგრატ მეფეა, რომელსაც ეს  ტაძარი ღვთისმშობლისათვის მიუძღვნია. მეფის სახე  შესრულებულია თბილი და  მკვრივი მოვარდისფრო-ყვითელი ძირითადი ტონით. არ  არის გარკვეული, ეს პორტრეტი ბაგრატ III-ის „ისტორიული“ წარმოსახვითი პორტრეტია, თუ მოხატვის დროინდელი  მეფის – ბაგრატ V-ის. ტაძრის  ჩრდილოეთ კედელზე ქტიტორების  გამოსახულებასთან შემორჩენილია ხუთსტრიქონიანი წარწერის ნაწყვეტი. ასევე კედლებზე შემორჩენილია სხვა  კომპოზიციებიც (უსინათლოს განკურნება, საუბარი სამარიტელ დედაკაცთან,  ძველი აღთქმის სამება, წმინდანების ფიგურები და სხვ). დედოფლის გამოსახულებას ახლავს წარწერა – მარიხ (დადიანი, XVI საუკუნე).

წარწერები. დღეისათვის ცნობილია ბედიის ღვთისმშობლის მიძინების ტაძრის კედლებზე, სამრეკლოსა და საეპისკოპოსო პალატზე სხვადასხვა დროს ამოკვეთილი 4 ქართული ასომთავრული წარწერა. მ. ბროსეს ცნობით, ბედიის ტაძრის დასავლეთ კედლის კუთხის ერთ-ერთ ქვაზე ამოკვეთილი ყოფილა წარწერა, რომელიც ამჟამად არსად ჩანს. სავარაუდოდ, იგი განადგურდა XIX საუკუნის II ნახევარში ტაძრის განახლებისა და მოპირკეთების დროს. მისი ტექსტი ასეთია: „წმიდაო ღმრთისმშობელო, მეოხ ექმენ წმიდისა ამის საყდრისა ამშენებელს, გალატოზთაუხუცეს სჳმეონს“. წარწერა შინაარსით ბედიის ტაძრის აგების დროს განეკუთვნება და X საუკუნით თარიღდება. მ. ბროსესავე ცნობით, ბედიის მონასტერში დასავლეთით მდებარე დანგრეული სამრეკლოს აღმოსავლეთ შესასვლელის თავზე ჩასმული იყო ფილა ასომთავრული წარწერით. იგი, როგორც ჩანს, იმ დროსაც დაზიანებული იყო, რადგან მ. ბროსეს მისი მხოლოდ ფრაგმენტები აქვს გამოქვეყნებული. ამჟამად ეს ფრაგმენტებიც არსად ჩანს. მ. ბროსეს მიერ გამოქვეყნებულ მასალებსა და ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში დაცული (თ. ჟორდანიას პირადი საარქივო ფონდი, №393) წარწერის ტექსტის გადმონაწერზე დაყრდნობით, ეს წარწერა შეიძლება ასე წავიკითხოთ: „[† ღმერთო, შეიწყალე სული ამის] მაშენებლისა ნიკოლაოზ კათალიკოზისა და სოფრონ ბედიელისა – გონგლიბაჲსძეთასა; შეიწყალენ ღმერთმან“. 

წარწერაში მოხსენიებული ნიკოლოზ კათოლიკოსი, სავარაუდოდ, არის ბედიელყოფილი ნიკოლოზი. იგი XIII საუკუნის II ნახევრის მოღვაწეა (ე. მეტრეველი) და წარწერაც ამის მიხედვით XIII საუკუნის II ნახევრით თარიღდება. ერთ-ერთი გადარჩენილი და ჩვენს დრომდე მოღწეული წარწერა 3 სტრიქონად არის ამოკვეთილი ქვის ფილაზე, რომელიც ჩასმულია სამრეკლოს დასავლეთ კედელში. მისი ტექსტი ასეთია: „† ადიდენ ღმერთმან მეფეთა მეფე კოსტანტინე, ძე დავითისი, ამენ“. წარწერაში დასახელებული მეფე არის კონსტანტინე I, დავით ნარინის ძე, ამის მიხედვით წარწერა 1293-1327 წლებით თარიღდება. მეორე, ჩვენამდე მოღწეული ასომთავრული  წარწერა, ასევე 3 სტრიქონად არის ამოკვეთილი მოწითალო ფერის ქვის ფილაზე, რომელიც წარმოადგენს საეპისკოპოსო პალატის აღმოსავლეთ (მარჯვენა) შესასვლელის ტიმპანს. წარწერა ადგილ-ადგილ დაზიანებულია, მესამე სტრიქონი თითქმის გადაშლილია, მაგრამ მის შესახებ არსებული მასალის საფუძველზე მთელი ტექსტის აღდგენა ადვილად შეიძლება და იგი ასე იკითხება: „† აღმაშენებელი პალატისა ამის ბედიელი მიტრაპოლიტი (!)  ანტონი (ჟუანისძე; შეუნდვნეს ღმერთმან, ამენ]“. ანტონ ჟუანისძე, ლევან I დადიანის (1532-1572) თანამედროვეა. ამიტომ წარწერაც შეიძლება აღნიშნული პერიოდით დათარიღდეს.

იხილე აგრეთვე ბედიის მონასტერი

ლიტერატურა:

Рчеулишвили Л. Д.,купольная архитектура VIII-X веков в Абхазии, Tб., 1988;

Шервашидзе Л. А., Средневековая монументальная живопись в Aбxaзии, Tб., 1980.

სილოგავა ვ., ქართული წარწერების კორპუსი, წგ. 2,  დასავლეთ საქართველოს წარწერები, ნაკვ. 1 (IX-XIII სს.), თბ., 1980.

დ. თუმანიშვილი, ვ. სილოგავა

ბედიის გულანი

XVII-XVIII  საუკუნეებში დათარიღებული ხელნაწერი. შესრულებულია ბედიის მონასტერში მიტროპოლიტ  გერმანე ჩხეტიძის დაკვეთით. ბედიის მონასტერი ცნობილი იყო უმდიდრესი ბიბლიოთეკით, რაც საქართველოს  ისტორიაში მის უმნიშვნელოვანეს კულტურულ-საგანმანათლებლო როლზე მიანიშნებს. მონასტერში  გადაწერილმა კალიგრაფიულმა ნუსხამ, ბედიის გულანმა,  შემოგვინახა XVII-XVIII სს. ბედიაში მოღვაწე გადამწერების – ამბროსი კარგარეთელის,  საბა ნაჭოფაძის, სიმონ გიორგიძის – სახელები, რომელთა მეშვეობით შეიქმნა ბედიის ორტომიანი გულანი. ბედიის მიტროპოლიტ გერმანე ჩხეტიძეს შავშეთიდან საგანგებოდ ჩამოუყვანია კალიგრაფი გაბრიელ ლომსანისძე. 

გულანის შედგენის მიზანი, როგორც ცნობილია, ყველა საღვთისმსახურო წიგნთა ერთ  კრებულში თავმოყრა იყო. ამ სურათს გვიჩვენებს ბედიის გულანიც, რომელშიც შესულია მთელი წლის საკითხავი სახარება და სამოციქულო, დიდი მარხვის პერიოდის საკითხავები, რვა ხმაზე გაწყობილი აღდგომის საგალობლები, სათვეო  ნაწილის საგალობლები (ანუ თვენი). აქვე შესულია ქართველი წმინდანების ხსენებებიც, სვინ აქსარი, მარხვის ციკლის საგალობლები და საკითხავები, საეკლესიო განგება (ტიპიკონი),  საბაწმინდის მონასტრის ტიპიკონის რედაქცია და ზატიკის  პერიოდის საგალობლები და ლოცვანი. ხელნაწერი წყდება 959 გვერდზე. მიუხედავად  იმისა, რომ ნუსხა ნაკლულია, შედგენილობით საკმაოდ მრავალფეროვანი და მდიდარია. ხელნაწერს ახლავს მრავალი ანდერძ-მინაწერი, რომლებიც ზოგიერთ საინტერესო ცნობას გვაწვდის. მაგ., გადამწერ  გაბრიელ ლომსანისძის მინაწერი გადმოგვცემს ხელნაწერზე მუშაობის მისეულ მეთოდს. მას თვენისა და მარხვანის ტექსტების შედგენისას უსარგებლია სხვადასხვა დედნით:  „ბევრისა წიგნისაგან ვიძიე და გავასრულე. რაცა უნდოდა და რომლისაცა დედა ვიშოე, არა დამიკლია რა, ღმრთისა შეწევნითა (187,528r), მარხვანი… ბევრის წიგნისგან შევკრიბე და, ღმერთმა უწყის, დიდი ჭირი და სასჯელი ვნახე“ (905v).

იხილე აგრეთვე ბედიის გულანი

წყარო:

ხელნაწერთა აღწერილობა A კოლექცია, ტ. 1, ნაკვ. 2, თბ., 1976.

ლიტერატურა:

კეკელიძე კ., ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. 1, თბ., 1980.

ე. დუღაშვილი

ბედიის ბარძიმი

ჭედური თასი (X საუკუნის ბოლო), შუა საუკუნეების ქართული ოქრომქანდაკებლობის უნიკალური ძეგლი. XX საუკუნის 30-იან წლებამდე იგი ინახებოდა ილორის სალოცავში, რადგან ბედიის ტაძარი ძლიერ იყო დაზიანებული. ამჟამად ბედიის ბარძიმისგან გადარჩენილია მხოლოდ ზედა ნაწილი (სადგარი აღარ აქვს, როგორც ჩანს, ბარძიმის პირვანდელი  სადგარი დამოუკიდებლად ყოფილა დამუშავებული და მერე მიმაგრებული. გვიანდელი სადგარი XVI საუკუნეში მიუმატებიათ). დ. ბაქრაძემ სადგარი (ფეხი) ნახა 1865 წელს, მაგრამ ეს არ იყო პირვანდელი სადგარი, რასაც გვამცნობს მისი წარწერა: „ყოვლად წმიდაო დედოფალო ვლაქერისა ღვთისმშობელო, შემიწყალე მე, ბედიელ მიტროპოლიტი გერმანე ჩხეიძე, რომელი ღირს ვიქმენ კადრებად შემკობად ფეხსა წმიდასა ამის ბარძიმისა“. როდესაც დ. ბაქრაძემ 1883 წელს ისევ ნახა ბედიის ბარძიმი, აღნიშნა: „ეხლა ფეხი მოკვეთილი აქვს და იმისი წარწერაც დაკარგულია“. ბედიის ბარძიმი ბურთის მსგავსი უძირო თასია, გამოჭედილია ხალასი ოქროს (92%-იანი) ერთი მთლიანი მკვრივი ზოდისაგან (წონა – 752 გრ., სიმაღლე – 12,5 სმ, პირის დიამეტრი – 13.5-14 სმ, ძირი – 9.5-10  სმ); თასი ოდნავ მოდრეკილია. პირის კიდეებზე გარედან  გამოყოფილია გლუვი ოლე (დაახლოებით 1 მმ სიგანის), სადაც მთელ სიგანეზე ჩამოსხმულია ასომთავრული წარწერა, რომელიც  იწყება მაცხოვრის გამოსახულების ოდნავ მარჯვნივ. ბედიის ბარძიმი შესრულებულია 999 წელს, მისი ზედაპირი სვეტებიანი თაღედით 12 არედაა დაყოფილი.  თითოეული კამარის ქვეშ ანფასით განთავსებულია თითო ფიგურა. ორ კომპოზიციურ ჯგუფში არიან გაერთიანებული მჯდომარე და მდგომარე  ფიგურები. ერთ მხარეს „საყდარსა ზედა მჯდომი“ ქრისტეა გამოსახული, მეორეზე კი – მჯდომარე ღვთისმშობელი ჩვილით. მათ შორის, მარჯვნივ და მარცხნივ, თაღედით შეკრულ წრეებში, ანფასში გამოსახული არიან ხუთ-ხუთი ფეხზე მდგომი მოციქულისა  და მახარებლის ფიგურები. თითოეულ ფიგურას, ღვთისმშობლის გარდა, დართული  აქვს მარცხნიდან მარჯვნივ  გაყოლებული წარწერა. ყველა მდგომი ფიგურა კომპოზიციურად გაერთიანებულია  მჯდომარე ფიგურასთან. ეს მიღწეულია თავების ოდნავი დახრილობით შუა ფიგურისკენ – ფეხთა ტერფების მიმართულებითა და ხელების მოძრაობით. ღვთისმშობლისგან მარჯვნივ და მარცხნივ გამოსახული არიან წმ. პეტრე და წმ. პავლე, ქრისტეს გვერდით კი – წმ. იოანე და წმ. იაკობი. გამოსახულებები მაღალ  რელიეფშია გამოყვანილი. თავისა და პირისახის ნაკვთები ისეა გადმოცემული, როგორც თითქმის მრგვალ ქანდაკებაში. სწორედ ამიტომ ბედიის ბარძიმის ხანდაზმულობისა და მისი ხშირი ხმარების გამო ზოგან ნაკვთები გადახეხილია. მიუხედავად ამისა, მთლიანი ზოდიდან გამოჭრილი ბარძიმი არაჩვეულებრივი სიმკვრივისაა. გამორჩეული ოსტატობით არის შესრულებული მაცხოვარი, ღვთისმშობელი და ყრმა. უფალს, სამყაროს მეუფეს, მედიდური გამომეტყველება აქვს, ღვთისმშობელს კი – მწუხარე. დანარჩენი ფიგურები მოკლებული არიან ინდივიდუალობას. 

ბედიის ბარძიმის რელიეფში აშკარად იგრძნობა მონუმენტის ძიებანი. ოსტატი დიდი მონდომებით და მხატვრულად გადმოსცემს  ფიგურების სამოსს. ქრისტეს, ღვთისმშობლისა და ყრმის ჩაცმულობა გადმოცემულია მტკიცედ დადგენილი ხატწერით – მუდამ და უცვლელად გამეორებული ტრაფარეტით. სხვა შემთხვევაში ოქრომქანდაკებელი წარმოადგენს მოძრაობას, რომელიც მიჰყვება სამოსის ნაოჭების თავისუფალ დენას. ბარძიმის ზედაპირზე განთავსებული 12 ფიგურა (ოსტატმა არ გამოჭედა ორი მოციქული – ურწმუნო თომა და იუდა ისკარიოტელი) დეკორაციულად თაღედითაა გაერთიანებული. კამარები ეყრდნობა ორმაგ გრეხილ სვეტებს, ორივე მთავარი რგოლის კამარები კი – დამსხვილებულ ერთმაგ სვეტებს, რომლებიც ორნამენტირებულია ნაირნაირი სახეებით. ორნამენტული მორთულობა შესრულებულია ქანდაკებისებური და არა გრავირებული ან  სევადით გამოყვანილი ნახატით. ასე რომ, ბედიის ბარძიმის შემსრულებლის ხელოვნებაში უკვე თავს იჩენს ოქრომქანდაკებლობის ახალი პრინციპები. ბედიის ბარძიმი მეფე ბაგრატ III-მ და დედამისმა, გურანდუხტმა, შესწირეს ბედიის ტაძარს.

ლიტერატურა:

ჩუბინაშვილი გ., ბედის ოქროს ბარძიმი, საქართვ. სახელმწ. მუზეუმის „მოამბე“, 1940,  ტ. 10 – B.

თ. საყვარელიძე

იხილე აგრეთვე ბედიის ბარძიმი

ბარაკონი

„ბარაკონი“ – ღვთისმშობლის შობის ტაძარი სოფელ წესთან (ამბროლაურის მუნიციპალიტეტი, ნიკორწმინდის ეპარქია). მდებარეობს მდ. რიონის მარჯვენა ნაპირზე, ამბროლაურიდან 7 კმ დაშორებით. 

„ბარაკონი“ ნიკორწმინდის სახელგანთქმულ ტაძართან ერთად, რაჭის ყველაზე დიდი საეკლესიო ნაგებობაა. იგი როსტომ რაჭის ერისთავმა XVIII ს. შუა  ხანებში, 1753 წელს ააშენებინა.

„ბარაკონი“ ქვით ნაშენი გუმბათიანი ტაძარია. მან დღემდე მნიშვნელოვანი დაზიანების გარეშე მოაღწია. გეგმა მარტივი აქვს: უშვერილო და უმინაშენო სწორკუთხედი. ღრმა აფსიდა ბემის გარეშეა გამოყოფილი. პასტოფორიუმები სწორკუთხა და უაფსიდოა. მათ თავზე თითო ოთახია, რომლებიც შეწყვილებული ღია თაღებით ერთვის სამხრეთისა და ჩრდილოეთის მკლავებს. ეკლესიაში პატრონიკეები არ არის. მასში სამი შესასვლელია: დასავლეთისა (ეკლესიის შუა ღერძზე), სამხრეთისა და ჩრდილოეთის (ჩრდილოეთ-დასავლეთისა და სამხრეთ-დასავლეთის მონაკვეთებში, ერთმანეთის პირისპირ). ყოველ მკლავსა და საკურთხეველში სამ-სამი სარკმელი ერთნაირადაა განლაგებული: შუა სარკმელი დანარჩენ ორზე ბევრად მაღლა მდებარეობს. ასევე თითო სარკმელია დასავლეთ კედლის განაპირა მონაკვეთებში, თითო – სადიაკვნესა და სამკვეთლოში, აღმოსავლეთიდან. გუმბათის ყელზე 12 სარკმელია. სამკვეთლო და სადიაკვნე საკურთხეველთან ფართო და ღია თაღებითაა დაკავშირებული, ამრიგად, საკურთხევლის სამივე ნაწილი ერთ მთლიან სივრცედ აღიქმება. კიდევ უფრო დიდი თაღებია სადიაკვნედან და სამრეკლოდან ტაძრის მთავარი სივრცისკენ, ისინი არსებითად, სამხრეთ და ჩრდილოეთ მკლავების მხარეს მთელი სიგანითაა გახსნილი. საკურთხევლის სამივე ნაწილში ქვის ტრაპეზები დგას. ტაძრის ყველა თაღი და კამარა ნახევარწრიული მოხაზულობისაა. კედლები და კამარები მოუხატავია. კამარებისა და გუმბათის ქვა კარგადაა გათლილი. თლილი ქვისაა ბურჯები, გუმბათქვეშა სალტე, ყველა თაღი, გარდა სარკმელთა თაღებისა, კედლის სვეტები, პასტოფორიუმების წირთხლები, იატაკი. საკურთხეველი ორი საფეხურითაა ამაღლებული. სამხრეთ მკლავში, სადიაკვნის წინ, როსტომ ერისთავის საფლავია: უზარმაზარი ლოდი ეპიტაფიითა და მოჩუქურთმებული არშიით. ტაძარში შემორჩენილია ექვსიარუსიანი კანკელი, რომელიც საკურთხევლის სიმაღლეს ნახევარზე მეტად სწვდება. 

ტაძრის ფასადები მთლიანად თლილი ქვისაა. გუმბათის ყელი, აღმოსავლეთ და დასავლეთ ფასადები, პორტალები, სარკმლები და ლავგარდნები მრავალრიცხოვანი ჩუქურთმითაა მორთული. აღმოსავლეთ ფასადზე, საკურთხევლის სარკმელთა ორივე მხარეს, კედელში თითო ნახევარწრიული ვიწრო ნიშია. სარკმლის საპირეების მორთულობის გარდა, აქ დიდი ადგილი უჭირავს ორნამენტულ ჯვრებს, დისკოებსა და არშიებს. დიდი ორნამენტული ჯვრებია დასავლეთ ფასადზედაც. 

„ბარაკონი“ თავის დროზე ქვის ფილებით ყოფილა გადახურული. ის ახლაც ჩანს თუნუქის ახალი სახურავის ქვეშ. 

ეკლესიის ქტიტორს, როსტომ ერისთავს, მრავალრიცხოვანი წარწერები ამოუკვეთია ტაძრის კედლებზე. დასავლეთ ტიმპანში არსებული წარწერიდან ვიგებთ მაშენებლის ვინაობას, ტაძრის აგების თარიღს და იმას, რომ ეკლესია ღვთისმშობლისადმი იყო მიძღვნილი. საინტერესოა ისიც, რომ წარწერის ტექსტის ავტორი და შემსრულებელიც („მჩხრეკელი ქვისა,) ერისთავის ძმა, აფხ. კათოლიკოსი ბესარიონი (1742–1769) ყოფილა. აღმოსავლეთ ფასადზე, დიდი ჯვრის ძირში მხედრული წარწერით მოხსენიებულია ტაძრის ხუროთმოძღვარი ავთანდილ შულავრელი. 1991 წლის ოქტომბერს მიწისძვრისგან დაზიანებული  „ბარაკონის“ რესტავრაციის დროს, ჩრდილოეთ ფასადზე, შუა სამრეკლოს ქვეშ, მანამდე ნალესობით დაფარული ხუროთმოძღვრის მეორე წარწერაც აღმოჩნდა.  შულავრელი ავთანდილის სახელი არც ერთ სხვა წარწერასა  და საბუთში არ ჩანს, მაგრამ, ცხადია, რომ იგი გამოცდილი  ოსტატი უნდა ყოფილიყო.

„ბარაკონი“ გვიანი ფეოდალური ხანის ეკლექტიზმის მკაფიო ნიმუშია, სადაც ნაწარმოების შინაგანი მხატვრული მთლიანობა და აზროვნების ლოგიკური თანამიმდევრობა არ არსებობს. გეგმისა და შინაგანი სივრცის ცალკეული ელემენტების განლაგება-გამოყენებით „ბარაკონი“ XII-XIII საუკუნეების მიჯნის ძეგლებს უახლოვდება, მეორე მხრივ, გეგმის პროპორცია – მისი მიახლოება კვადრატთან, კორპუსის ტანისა და გუმბათის სიმაღლეთა შეფარდება – მას უკვე XIII საუკუნის მიწურულისა და XIV საუკუნის ძეგლებთან აახლოებს. ასეთი ვითარებაა გარე მასებშიც: გუმბათის ყელზე ყოველ წახნაგზე ნამდვილი სარკმელია XII-XIII საუკუნეების გუმბათების მსგავსად, და არა ყრუ და ნამდვილი სარკმლების მონაცვლეობა, როგორც XIII საუკუნის მიწურულიდან და XIV-XV საუკუნეებში კეთდებოდა. ფასადთა დამუშავება იმ ხასიათისაა, როგორც XIII-XIV საუკუნეების მიჯნიდან იყო მიღებული: არავითარი ნიშანი დეკორატიული თაღედისა, გლუვი, შიშველი კედლების დიდი სიბრტყეები და მათზე განლაგებული ცალკეული სამკაულები, მოჩუქურთმებული  საპირეები, ჯვრები, როზეტები; თუმცა მოჩუქურთმებული ლავგარდნები უფრო ადრინდელ ტრადიციას ეხმაურება, რადგან XIII საუკუნის მიწურულიდან და XIV საუკუნეში ლავგარდნებს  აღარ აჩუქურთმებდნენ. იგივე  ითქმის ცალკეულ არქიტექტორულ და დეკორატიულ მოტივებზედაც, რომელთა შესაქმნელად ოსტატი სხვადასხვადროინდელ წყაროებს მიმართავდა. ინტერიერში ბევრი რამ მხატვრულად ვერ არის დაძლეული. შინაგანი სივრცე ფართოა, მაღალი, დაუნაწევრებელი. სივრცის ასეთი ხასიათი უფრო მძლავრ ცენტრს, დომინანტს მოითხოვს, გუმბათი კი თუმცა მაღალია, მაგრამ წვრილია და ამ სივრცისთვის შეუფერებლად სუსტი.

პასტოფორიუმების შესასვლელთა თავზე მრგვალი სვეტით გაყოფილი წყვილთაღიანი ღია სარკმლები მკაფიოდაა გამოყოფილი. ისინი ძალიან მუქ, ჩაბნელებულ ლაქებს ქმნიან კედლებისა და სვეტების თეთრ ზედაპირებზე და თითქოს საყრდენ წერტილებს წარმოადგენენ ინტერიერში. ეს მოტივი სვეტიცხოვლის გავლენას უნდა მიეწეროს, თუმცა ავთანდილისეული კომპოზიცია მასთან შედარებით მდარეა. სვეტიცხოვლიდან უნდა იყოს გადმოღებული სამ-სამად დაჯგუფებული სარკმლებიც, მაგრამ „ბარაკონში“ ისინი ერთმანეთზეა შემჯდარი. ხუროთმოძღვარი მას ოთხჯერ იმეორებს და ოთხივეჯერ ერთნაირად. 

ხუროთმოძღვრული დეტალების მხრივ ინტერიერი მწირია, ესენია: გუმბათქვეშა სვეტების კვადრ. ორსაფეხურიანი ბაზისები ღარიანი და ლილვიანი პროფილებით; ამ სვეტების, პილასტრების ტლანქი, მსხვილელემენტიანი სვეტისთავები.

ტაძრის ფასადთაგან მშენებლის ყურადღება უმთავრესად აღმოსავლეთისა და დასავლეთისაზე იყო მიპყრობილი. ორივე ინტენსიურადაა დამუშავებული არქიტექტორული და დეკორატიული მოტივებით. ოსტატი იცავს უმთავრეს წესებს – კომპოზიციის ერთადერთი საფუძველი სიმეტრიაა, თუმცა ელემენტების ურთიერთგანლაგების საკითხი, სარკმლების განთავსების რიტმი, პროპორციები აქ დაუძლეველია: აღმოსავლეთ ფასადზე ყველაფერი შუა ღერძზეა დახვავებული. ოსტატი ვერ ასხვავებს მთავარსა და დაქვემდებარებულ ნაწილებს. აღმოსავლეთ ფასადზე დიდი ორნამენტული ჯვრის ქვემოთ განთავსებული საკურთხევლის სარკმლითა და მის ქვეშ ჩაშვებული რთულპროფილიანი ჩუქურთმებიანი არშიით მკვეთრადაა აღნიშნული ცენტრალური ღერძი. მის ორსავე მხარესაა განლაგებული სხვა ელემენტები – მცირე ორნამენტული ჯვრები მთავარი ჯვრის ძირში, საკურთხევლის ორი ქვედა სარკმელი, ვიწრო ნიშები, პასტოფორიუმის სარკმლები, მათ თავზე კი – ზემო ოთახების სულ მრგვალი სარკმლები წრიულ საპირეებში. ოსტატმა გარკვეული ორიგინალობა გამოიჩინა შუა არშიის დამუშავებისას. ამ მოტივის ძირები XI და XII საუკუნეებს მიეკუთვნება, მაგრამ ისეთი განვითარებული სახის მრავალნაწევრიანი არშია, რომელიც ტაძარშია, ადრე არავის გაუკეთებია. დასავლეთ ფასადზე ცენტრალური ღერძი ასე მკვეთრი არ არის, მაგრამ მაინც მკაფიოდ ისახება პორტალის, ორ რეგისტრად განლაგებული სამი ცენტრალური სარკმლისა და სულ ზემოთ მცირე ორნამენტული ჯვრის მიერ. ამათ ერთვის ორი განაპირა სარკმელი, ორი დიდი და ორიც მცირე მოჩუქურთმებული ჯვარი. ორივე ფასადის წიბოებზე „წვეთებიანი“ გრეხილებია აყოლებული. დასავლეთ ფასადი თვალნათლივ მოწმობს, რომ ხუროთმოძღვარს არ გაუთვალისწინებია სარკმელთაშორისი მანძილები, რასაც აქ არსებითი მნიშვნელობა ჰქონდა. განსაკუთრებით უსიამოვნოდ გამოიყურება ორი უზარმაზარი ტლანქი ჯვარი შესასვლელის ორივე მხარეს. 

გუმბათის ყელის მორთულობა უფრო ჩამოყალიბებულია. ხუროთმოძღვარს აქ საშუალება ჰქონდა, დამყარებოდა იმხანად უკვე შემუშავებულ სისტემას, რომელსაც უმნიშვნელო ვარიაციებით ვხვდებით XVIII ს. ქვის ორ სხვა გუმბათზედაც – თბილისის სიონსა და ლარგვისში. XIV-XV სს. გუმბათებისგან განსხვავებით, სარკმლის მორთულობას აქ წახნაგის მთელი სიგანე უჭირავს, XI-XIII საუკუნეების გუმბათებისგან განსხვავებით კი, სარკმლების ზემოთ არე მოურთველია, მკვეთრადაა ხაზგასმული ყელის წიბოები, თითოეულს გრეხილი ლილვი აქვს აყოლებული. ლილვები სარკმლის თაღებს სცილდება და ზედა ჰორიზონტალურ ლილვს ებჯინება. ამ შვეული და თარაზული გრეხილი ლილვების წყალობით გუმბათის ყელის ჩონჩხი თითქოს გრაფიკულადაა გამოსახული. საერთო სიხისტეს ვერ ანელებს შვეული გრეხილის კენწეროში აქეთ-იქით გადმოშლილი ფოთლები და სამკაულებიანი ბურთულები სარკმლებს ზემოთ. 

„ბარაკონის“ ფასადზე სარკმელთა მოჩარჩოების მარტივი თაღოვანი ტიპია გამოყენებული. ყველა სარკმელს საპირე უვლის გარს. აქაური სარკმლების ტიპი („სათაურისა, კუთხის კვადრატების, ბურთულებისა და სარტყლიანი „კონების“ გარეშე) ყველაზე ზუსტად იმ ტიპს უახლოვდება, რომელიც XIII საუკუნის ნახევრიდან უფრო გამოიყენებოდა.

პორტალების მოჩარჩოება თავისი არშიით ყველგან თაღოვანია. ეს საგულისხმოა, რადგან ყველა იმდროინდელი ქვისპერანგიანი ძეგლი განსაკუთრებულ მიდრეკილებას იჩენს სწორკუთხა საპირეებისადმი. სრულიად არ არის გამოყენებული არც ისრული მოხაზულობა, რომელიც საერთოდ უცნობია „ბარაკონისთვის“. 

XIII საუკუნის II ნახავრიდან გავრცელებული და XIV-XV საუკუნეების ფესვგადგმული ხერხი – ჩუქურთმისა და პროფილის „ჩაძირვა“ კედლის სიბრტყეში – აქაც ინარჩუნებს ძალას. თუმცა ამ „ჩაძირული“ პროფილების გვერდით ბარაკონის ოსტატი ხაზგასმითა და გადაჭარბებით რელიეფურ, თითქოს ხელოვნურად გაბერილ პროფილებს იყენებს. ეს უკვე XI საუკუნისთვის დამახასიათებელი ნამდვილი პლასტიკა აღარ არის, არამედ ტლანქი, გაბერილი, შინაგანად ცარიელი ფორმებია. 

სიჭრელე ჩანს ჩუქურთმის შესრულებაშიც. მათი კვეთა ზედაპირულია, დუნე, არაპლასტიკური. ლენტები და ფოთლები ისე წვრილია, ლითონზე ნაკვეთი ჩუქურთმის მექანიკურ გამეორებას გვაგონებს. ამ შემთხვევაში დაკარგულია მასალის – ქვის – გრძნობა. 

მოტივების მხრივ ბევრია გეომეტრიული სახე, მაგრამ შესამჩნევია ფოთლოვანი სახეებისკენ დიდი მისწრაფება. მცენარეული მოტივებისადმი ინტერესის ამგვარი გაღვიძება საგანგებოდაა აღსანიშნავი, რადგან XIII საუკუნის II ნახევრიდან დიდად ჭარბობდა გეომეტრიული სახეები. მათ დიდ უმეტესობას საფუძველი XI-XIII სს. მდიდარ და განვითარებულ რეპერტუარში აქვს  ჩაყრილი.

„ბარაკონის“ მორთულობა გვიანი ეპოქისთვის დამახასიათებელ სურათს წარმოადგენს. მორთულობა უხვია, ორნამენტაცია მშრალი, თითქოს გამოფიტული, ძირითადი წყარო ძველი ქართული ხუროთმოძღვრული დეკორის ფონდიდანაა, მაგრამ მისი სიმდიდრე მექანიკურად, დამოუკიდებელი გააზრების გარეშეა გამოყენებული. აქედანაა ეკლექტიზმი, დეკორისა და ხუროთმოძღვრების ჰარმონიული შერწყმის უქონლობა. ნიშანდობლივია, რომ მის მორთულობაში სრულიად არაა ფიგურული რელიეფები, რომლებიც XVII საუკუნის მიწურულსა და XVIII საუკუნის ძეგლებში, ჩვეულებრივ, საკმაოდ თვალსაჩინოა. 

ძალზე საგულისხმოა, რომ აღმოსავლეთ საქართველოს ქვისპერანგიან ძეგლთაგან განსხვავებით, ბარაკონის მორთულობაში არ ჩანს ირანული ან სხვა რაიმე უცხო მოტივების გაჟონვის კვალი. ეს ეხება როგორც მთლიანად კომპოზიციას (უპირველეს ყოვლისა – პორტალებს), ისე ხუროთმოძღვრულ პროფილებსა და ორნამენტულ სახეებს.

მიუხედავად მხატვრული ჩამოქვეითებისა და ძველი ნიმუშების დამახინჯებისა, „ბარაკონი“ უფრო სუფთად ინახავს ქართული ხუროთმოძღვრების დეკორის რეპერტუარსა და კომპოზიციურ ხერხებს, ვიდრე ამავე პერიოდის ანანურის ან ნიჩბისის  წმ. ნიკოლოზის ეკლესიები.

ლიტერატურა

ბერიძე ვ., XVI-XVIII  საუკუნეების ქართული საეკლესიო ხუროთმოძღვრება, თბ., 1994.

მ. გაბაშვილი

იხილე აგრეთვე ბარაკონი

ახალი ათონის მონასტერი

^{ახალი ათონის მონასტერი. მთავარი ტაძარი}

სიმონ კანანელის მონასტერი ახალ ათონში (აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა. ბიჭვინთისა და ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქია), ფუნქციონირებდა 1875-1924 წწ., როგორც 1080 წ. დაარსებული ათონის წმ. პანტელეიმონის რუსული მონასტრის („რუსიკა“) მეტოქი (მეტოქიონი). მისი დაფუძნების იდეა გაჩნდა 1874 წელს, როდესაც ბერძენმა  ბერებმა ათონის რუსული საძმო შეავიწროვეს და წმ. პანტელეიმონის მონასტრის ხელში ჩაგდება მოიწადინეს. შექმნილ ვითარებაში, მონასტრის წინამძღვარმა, არქიმანდრიტმა მაკარიმ და მღვდელმონაზონმა იერონიმემ, თურქეთში რუსეთის სრულუფლებიან წარმომადგენელს, ნ. იგნატიევს, სთხოვეს შუამდგომლობის აღძვრა ხელისუფალთა წინაშე ქილის ან მონასტრის მოსაწყობად, კავკასიაში მიწის  ნაკვეთის გამოყოფის თაობაზე. ნ. იგნატიევმა ასეთი შუამდგომლობით მეფისნაცვალ მიხეილ რომანოვს მიმართა.  მ. რომანოვი ყურადღებით მოეკიდა შუამდგომლობას და მოითხოვა წინასწარი ინფორმაცია ბერების რაოდენობისა და გამოსაყოფი მიწის ნაკვეთის შესახებ. საპასუხო  წერილიდან (1875 წ. 17 მაისი) გაირკვა, რომ ჩამოსვლას აპირებდა 30 ბერი, რისთვისაც საჭირო იყო დაახლოებით 100-200 დესეტინა მიწა. 1875  წ. 14 ივნისს გადაწყდა, რომ  ახალი მონასტრისთვის აფხაზეთში ადგილი თვით ათონელ ბერებს შეერჩიათ. იმავე წლის 26 აგვისტოს ბერები – არსენი, აგაპი და იოანე – თბილისში ჩავიდნენ, 6 სექტემბერს კი სოხუმის განყოფილების უფროსთან გამოცხადდნენ. სწორედ მათ შეარჩიეს ფსირცხაში (ანაკოფიაში) სიმონ კანანელის უძველესი, დანგრეული ტაძარი და მისი მიმდებარე ტერიტორია. ათონელი ბერები დროებით ბიჭვინთაში დაბინავდნენ და მაშინვე ამ უძველესი ქართული საკათოლიკოსო ცენტრის პანტელეიმონის მონასტრისათვის გადაცემა მოითხოვეს. ფსირცხაში მონასტრის დაფუძნებასთან დაკავშირებით თავისი მოსაზრება გამოთქვა აფხაზეთის ეპარქიის მმართველმა, წმ. მღვდელმთავარმა გაბრიელმა (ქიქოძე), თავის წერილში, რომელიც 1875 წ. 12 ნოემბერს გაუგზავნა ვ. ფრანკინს. მართალია, ის წინააღმდეგობას არ უწევდა და ვერც გაუწევდა ხელისუფლების გადაწყვეტილებას, მაგრამ წინასწარ ხვდებოდა, რომ ათონელი ბერები არა იმდენად მისიონერული მიზნებით, არამედ საკუთარი მდგომარეობის გასაუმჯობესებლად ჩავიდნენ აფხაზეთში. „თავისთავად იგულისხმება, – წერდა წმ. გაბრიელი, – პანტელეიმონის მონასტრიდან საძმოს ნაწილის გადმოსახლება აფხაზეთში მოსახერხებელი და სასარგებლო იყოს არა მარტო საქმოსათვის, არამედ უფრო მეტად სასარგებლო აფხაზეთში მართლმადიდებელი სარწმუნოებისათვის. ამისათვის გადმოსახლებულმა ბერებმა არა მარტო სასოფლო-სამეურნეო დაწესებულებების დაფუძნების განზრახვა უნდა განახორციელონ, რათა აფხაზ ყმაწვილებს სოფლის მეურნეობა ასწავლონ, არამედ მათ უნდა მოგვცენ დაპირება, რომ აფხაზეთში მართლმადიდებლობის სასარგებლოდ რაიმე ამაზე მეტი გააკეთონ. სახელდობრ: მათ შესაძლებლობა უნდა მისცენ მსურველებს და ნიჭიერებს თავიანთი რიგებიდან, ისწავლონ პრაქტიკული აფხაზური ენა და მოიზიდონ მისიონერები აფხაზთა შორის მართლმადიდებლური სარწმუნოების საქადაგებლად“. იმავე წერილში აფხაზეთის მღვდელმთავარი აღნიშნავდა, რომ მონასტრის საძმო დაემორჩილება უშუალოდ ათონის წმ. პანტელეიმონის მონასტერს; ამავე დროს, „საძმოს ცხოვრებაზე ზნეობრივი ზედამხედველობა, საეკლესიო კანონების მიხედვით, უნდა ეკუთვნოდეს ადგილობრივ საეპარქიო უფროსობას“.

^{ახალი ათონი. წმ. სვიმეონ კანანელის მონასტერი}

ათონელ ბერებს 327 დესეტინა მიწისა და 200 დესეტინა ტყის მასივი გამოუყვეს. მეორე დღესვე ბერებმა კიდევ 1000 დესეტინა მიწა მოითხოვეს. 1876 წლის 9 თებერვალს მ. რომანოვმა, რომელიც იმავე წლის 26 იანვრიდან მშენებარე მონასტრის საპატიო ქტიტორის წოდებას ატარებდა, მოთხოვნა დააკმაყოფილა იმ პირობით, რომ მიწის გამოყოფა პირველი რიგის სამუშაოების დასრულებისა და ფსირცხაში დაბინავების შემდეგ მოხდებოდა. სამუშაოებს მღვდელმონაზონი იერონიმე ხელმძღვანლობდა, ხოლო მონასტრის პირველი წინამძღვარი არსენი პეტერბურგსა და მოსკოვს გაემგზავრა და იქიდან უწევდა კოორდინაციას სამონასტრო მშენებლობას. პირველი ტაძარი ღვთისმშობლის ცვა-ფარვის სახელზე 1876 წ. 17 ოქტომბერს აფხაზეთის ეპარქიის უფროსმა ბლაგოჩინმა (მთავარხუცესმა) დეკანოზმა, დავით მაჭავარიანმა აკურთხა. იმავე წლის 17 ნოემბერს მ. რომანოვი უკვე შუამდგომლობდა უწმინდესი სინოდის ობერპროკურორის წინაშე ახალი ათონის მონასტრის დამტკიცების თაობაზე და აღნიშნავდა, რომ აფხაზეთის ნახევრად ველური მოსახლეობის ქრისტიანობაზე მოქცევის საქმეში დიდ იმედებს ის ამ სავანის ბერების მოღვაწეობაზე ამყარებდა.

1877-1878 წწ. რუსეთ-ოსმალეთის ომმა შეაფერხა მონასტრის მშენებლობა. ჯერ კიდევ 1876 წ. 29 ნოემბერს, ომის საფრთხის მოახლოებასთან დაკავშირებით, გაიცა ბრძანება სამუშაოების შეწყვეტის, სკოლის დახურვისა და ფსირცხის დატოვების შესახებ. ადგილზე დარჩნენ მხოლოდ მღვდელმონაზვნები – იერონიმე და იოანე, აგრეთვე ორი მორჩილი. 1877 წელს მათაც დატოვეს მონასტრის ტერიტორია. 1877 წლის 28 აპრილს აჯანყებულმა აფხაზებმა მონასტრის ახალი შენობა გადაწვეს. ათონელი ბერების ერთი ნაწილი დროებით სოხუმში, სხვები ნებელდასა და გელათში გადავიდნენ, შემდეგ კი საკუთარი სურვილით ქუთაისის სამხედრო ჰოსპიტალში დაყრილ თუ ავადმყოფ სამხედრო მოსამსახურეებს უვლიდნენ. რისთვისაც მედლები დაიმსახურეს. 1878 წ. ოქტომბერში ფსირცხაში სამშენებლო სამუშაოები განახლდა და სწრაფი ტემპით გაგრძელდა. 1879 წ. 3 თებერვალს ხელახლა აკურთხეს ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ცვა-ფარვის ეკლესია, სადაც ღვთისმსახურება ათონის წმ. პანტელეიმონის მონასტრის წესდების შესაბამისად სრულდებოდა. იმავე წლის 8 აგვისტოს უწმინდესმა სინოდმა იშუამდგომლა, ხოლო 8 დეკემბერს იმპერატორმა დაამტკიცა ახალ ათონში სიმონ კანანელის მონასტრის დაფუძნების ძირითადი პრინციპები. საბუთის პირველი მუხლის თანახმად, ახალი ათონის მონასტერი, როგორც წმ. პანტელეიმონის მონასტრის მეტოქი, იცავდა მის წესდებას. ადგილობრივ მღვდელმთავარს მონასტერზე ზედამხედველობის უფლება ენიჭებოდა, ხოლო მის შინაურ ცხოვრებასა და სამეურნეო საქმიანობას წმ. პანტელეიმონის მონასტერი თავად განაგებდა. თითქმის სამი წლის განმავლობაში ათონელი ბერები დაჟინებით ითხოვდნენ, რომ ახალი სავანე წმ. პანტელეიმონის მონასტრის მხოლოდ რუსი ბერების საკუთრება ყოფილიყო, რათა საძმოს ბერძნულ ნაწილს არც ამჟამათ და არც მომავალში მასზე პრეტენზია არ განეცხადებინა. 1876 წ. 24 ოქტომბერს არსენი მღვდელმონაზვნის თხოვნას მხარი დაუჭირა მეფისნაცვალმა, კავკასიის მთიელთა სამმართველოს უფროსმა, აგრეთვე ეგზარქოსმა იოანიკემ. 8 დეკემბერს მიღებულ ძირითად პრინციპებში მართლაც ჩაიწერა: „მონაზონი ძმები ახალი ათონის შემადგენლობაში ინიშნებიან პანტელეიმონის მონასტრის მიერ მარტოოდენ მისი რუსი ძმების რიგებიდან“. საბუთს ხელს აწერდნენ მ. რომანოვი და კავკასიის მთიელთა სამმართველოს ახალი უფროსი ა. ვ. კომაროვი. ეროვნული ნიშნით მონასტრის დაფუძნებით ათონელმა ბერებმა თავი „დაიცვეს“ არა ბერძნებისაგან, არამედ უფრო ადგილობრივ მკვიდრთაგან, ვის საკუთრებასაც წარმოადგენდა აფხაზური უძველესი ეკლესია-მონასტრები. ახალი ათონის საძმოს შემადგენლობაში მთელი მისი არსებობის განმავლობაში ქართველები და აფხაზები არ მიუღიათ.

1879 წ. 17 ნოემბერს ახალი ათონის მონასტრის პირველი წინამძღვარი მღვდელმონაზონი არსენი მოსკოვში გარდაიცვალა. მის ადგილზე პანტელეიმონის მონასტერმა მღვდელმონაზონი იერონიმე (ვასილევი, 1889 წ. 6 აგვისტოდან – არქიმანდრიტი) აირჩია. უწმინდესმა სინოდმა იგი 1880 წ. 16 ივნისს დაამტკიცა. იერონიმეს სახელთან არის დაკავშირებული მონასტრის გრანდიოზული აღმშენებლობა და მისი სახით ასიმილატორულ-შოვინისტური პოლიტ. ციტადელის შექმნა აფხაზეთსა და მთელ ამიერკავკასიაში, უზარმაზარი მეურნეობის ჩამოყალიბება და ახალი ათონის იმპერიის მასშტაბით მომლოცველებისათვის ერთ-ერთ ყველაზე მიმზიდველ ადგილად გადაქცევა. 1882 წ. 10 მაისს საქართველოს ეგზარქოსმა იოანიკემ სიმონ კანანელის უძველესი განახლებული ტაძარი აკურთხა. პ. უვაროვას აზრით, ათონელმა ბერებმა მისი რესტავრაცია ჩაატარეს „ისე უხეიროდ და უხეშად, რომ მან დაკარგა არა მხოლოდ ყოველგვარი მნიშვნელობა მეცნიერებისათვის, არამედ სიძველის ყოველგვარი კვალიც“. 1883 წ. 6 ივნისს წმ. გაბრიელ ეპისკოპოსმა ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ცვა-ფარვის ეკლესიასთან მ. რომანოვის პატივისცემის ნიშნად წმ. მიხეილის სახელზე აგებული ეკვდერი აკურთხა. 1885 წ. 2 მარტს ბრძანებულებით ახალი ათონის მონასტერს შეუერთდა ბიჭვინთის მონასტერი მთელი თავისი მეურნეობით.

1888 წ. 24 სექტემბერს ახალ ათონს ესტუმრა იმპერატორი ალექსანდრე III ოჯახის წევრებთან (მათ შორის იყო ტახტის მემკვიდრე ნიკოლოზ ალექსანდრეს ძე) ერთად. იმავე დღეს იმპერატორისა და მისი თანმხლები პირების თანდასწრებით საძირკველი ჩაეყარა მთავარ სამონასტრო ტაძრებს წმ. პანტელეიმონის, წმ. ალექსანდრე ნეველისა და წმ. მარია მაგდალინელის სახელზე. იმპერატრიცა მარია თევდორეს ასულმა მონასტერს 5000 მანეთი შესწირა. ახალ ათონში ერთდროულად რამდენიმე ტაძარი შენდებოდა. 1894 წ. 11 აგვისტოს სოხუმის ეპისკოპოსმა პეტრემ მაცხოვრის ამაღლების ტაძარი აკურთხა; 1895 წ. ეგზარქოსმა ვლადიმერმა აკურთხა ტაძარი ანდრია პირველწოდებულის სახელზე; 1896 წ. 30 იანვარს სოხუმის ეპისკოპოსმა არსენიმ ყოველთა წმინდანთა ტაძარი აკურთხა. 1900 წ. დასრულდა მთავარი ტაძრის მშენებლობაც. ბიზანტიური ნიმუშების მიხედვით იგი არქიტექტორმა ნ. ნიკონოვმა დააპროექტა, როგორც სამნავიანი ტაძარი ხუთი გუმბათით [სიგრძე (დასავლეთ-აღმმოსავლეთ ღერძზე) – 53.3 მ. სიგანე (ჩრდილოეთ-სამხრეთ ღერზე) – 37.7 მ. ცენტრალური გუმბათის სიმაღლეა 40 მ. სამრეკლოსი – 50 მ]. 1900 წ. 28 სექტემბერს ტაძარი ეპისკოპოსმა არსენიმ აკურთხა არქიმანდრიტ იერონიმეს თანამწირველობით; ესწრებოდა 18 ათასამდე მლოცველი, რომელთა უმეტესობა რუსეთიდან ჩამოვიდა. როცა უწმინდესი სინოდის ობერპროკურორის ამხანაგმა (მოადგილემ) ვ. საბლერმა ამის შესახებ ლივადიაში (იალტასთან) მყოფ ნიკოლოზ II-ს შეატყობინა, ასეთი პასუხი მიიღო: „გადაეცით მონასტერს ჩემი მადლობა და სიხარულის გრძნობა ახალი ტაძრის კურთხევის გამო“. წმ. პანტელეიმონის ტაძრის ინტერიერი ა. სერებრიაკოვის ესკიზების მიხედვით 1911-1914 წწ. მოხატეს პალეხელმა ოსტატებმა და მოსკოველმა მხატვრებმა მ. მოლოვის ხელმძღვანელობით. 1906 წ. 1 ოქტომბერს ახალი ათონში ძველი ქართული საყდრის (ღვთისმშობლის ცვა-ფარვის) დღეობაზე სოხუმის მაშინდელი ეპისკოპოსი კირიონი მიიწვიეს. „მონასტერში და მის გარშემო, – წერდა იგი, – თერთმეტი ეკლესიაა და მათში ყოველ ცისმარე დღეს წირვა-ლოცვა ყოფილა“. ძირითადი ხუთი ტაძრის გარდა, სოხუმის ეპიკოპოსს მხედველობაში ჰქონდა ქილები და სამლოცველოები (საჟამნო); მათ შორის იყო ივერიის მთის მწვერვალზე მდებარე და, ამდენად, მომლოცველთათვის ძალიან მიმზიდველი „ივერსკაია ჩასოვნია“ („ივერიის სამლოცველო“), სადაც მოკირწყლული გზა ადიოდა. აქ დაბრძანებული იყო ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ხატი და მუდმივად ორი მორჩილი ცხოვრობდა. სამლოცველოს გვერდით შემორჩა VI ს. ეკლესიის ნანგრევები.

ახალი ათონის მონასტრის საკუთრებას წარმოადგენდა მრავალი მეტოქი მთელ იმპერიაში: პეტერბურგში, ნოვოროსიისკში, ტუაფსეში, ეისკში, ლენქორანში, სოხუმში, ბიჭვინტაში, ფსხუში და ა.შ. საძმოს საერთო რაოდენობა 700 კაცამდე აღწევდა, უმეტესობას მორჩილები შეადგენდნენ. მონასტერი ფლობდა 3898 დესეტინა მიწას, აქედან 147 დესეტინაზე გაშენებული იყო ვენახი, ბაღ-ბოსტანს ეკავა 15 დესეტინა, სახნავ მიწას – 143 დესეტინა. მონასტრის საკუთრებაში იყო ქვის სატეხი, წყლის წისქვილი, აგურის, ტყავის, ალებასტრისა და თუჯსასხმელი ქარხნები, მექანიკური, სადურგლო, სახარატო, საზეინკლო, სახარაზო, სამკერვალო და სხვა სახელოსნოები, აგრეთვე ცხენსაშენი, საფუტკრე, ზეთისხილის (20 ათასი ძირი), ფორთოხლისა და ლიმონის უზარმაზარი პლანტაციები, სანიმუშო ფერმა 500-ზე მეტი სული პირუტყვით და ა.შ. ბერები ყოველწლიურად წურავდნენ 93 ათას ვედრო „იზაბელას“ ღვინოს. 1882-1903 წწ. მონასტერმა ააშენა ჰიდროტექნიკური კომპლექსი; მასში შედიოდა სარწყავი სისტემა, ჩანჩქერი, თევზის მოსაშენებელი ტბორები (10 ჰა-ზე),  ბეტონის კაშხალი და, რაც მთავარია, ელექტროსადგური, რომელიც 1902-1903 წწ. რეკონსტრუქციის შემდეგ მონასტერსა და მის უზარმაზარ მეურნეობას მთლიანად უზრუნველყოფდა ელექტროენერგიით. მონასტერს ჰქონდა თავისი ნავმისადგომი, რომლის ექსპლუატაცია ხდებოდა კომერციული მიზნებით. მრავალრიცხოვან მომლოცველებს ემსახურებოდა სასტუმრო. მონასტერში ფუნქციონირებდა ბიბლიოთეკა, მაღაზია, საავადმყოფო (უფასო სამედიცინო მომსახურებას უწევდნენ მომლოცველებს, მუშებს, აგრეთვე უმწეო ადამიანებს); რამდენიმე საცხოვრებელი სახლი ქირით ეკავათ ფოსტა-ტელეგრაფს, შემნახველ სალაროს, სანაოსნო სააგენტოს. ვიწროლიანდაგიანი რკინიგზით, რომელიც ნავმისადგომთან იწყებოდა, შესაძლებელი იყო მთელი სამონასტრო კომპლექსისა და მეურნეობის დათვალიერება. 1912 წ. აშენდა ფუნიკულიორი ივერიის მთის მწვერვალამდე. ახალი ათონის მონასტრის ბერების მისიონერული საქმიანობა დაბალ დონეზე იდგა. სოხუმის ეპისკოპოსი ანდრია 1912 წ. აღნიშნავდა, რომ ინგრეოდა მართლმადიდებლური ტაძრები და ადგილობრივებს მეჩეთების აშენება სურდათ.

მეტ-ნაკლებად წარმატებული აღმოჩნდა სამონასტრო ერთკლასიანი სკოლის საქმიანობა. იგი 1876 წ. 17 ოქტომბერს გაიხსნა, მაგრამ მალე დაიხურა. 1880 წლიდან კვლავ განახლდა: 1886 წლის ბოლომდე განათლების სამინისტროს ექვემდებარებოდა, შემდეგ კი კავკასიაში მართლმადიდებლობის აღმდგენი საზოგადოების გამგებლობაში გადავიდა. პედაგოგებს საზოგადოება უხდიდა ხელფასს, მოსწავლეებს კი მონასტერი ინახავდა. 20 ბავშვზე გათვლილი ახალი ათონის სკოლაში, ძირითადად, აფხაზები და სამურზაყანოელი ქართველები სწავლობდნენ. მოსწავლეთა ერთი ნაწილი სწავლის დასრულებისთანავე სოფელში პედაგოგად ბრუნდებოდა, მათი რიგებიდან გამოვიდა არაერთი მღვდელი და მედავითნე; მეორე ნაწილი აგრძელებდა სწავლას სხვადასხვა სასწავლებელში. სკოლაში, რომელიც 1917 წლამდე ფუნქციონირებდა, მაღალ დონეზე იყო დაყენებული პროფესიული სწავლება.

გაითვალისწინა რა ახალი ათონისის მონასტრის ფინანსური შესაძლებლობები, სოხუმის საეპარქიო ყრილობამ 1906 წლის 21 სექტემბერს მიიღო გადაწყვეტილება საქველმოქმედო საქმიანობაში მისი ჩართვის შესახებ. კერძოდ, მონასტერს ყოველწლიურად 5 ათასი მანეთი უნდა შეეტანა სპეციალურ ფონდში, საიდანაც სტიპენდია დაენიშნებოდათ სწავლის გაგრძელების მსურველ აფხაზ მოსწავლეებს, ასევე აფხაზეთში მოღვაწე სასულიერო პირთა შვილებს. ამის თაობაზე 1906 წლის 21 სექტემბერს ეპისკოპოსმა კირიონმა საქართველო-იმერეთის სინოდალურ კანტორას მოხსენება წარუდგინა, მაგრამ უშედეგოდ – მონასტერმა თავიდან აიცილა დამატებითი საქველმოქმედო ვალდებულება.

1912 წელს გარდაიცვალა ახალი ათონის მონასტრის მეორე წინამძღვარი არქიმანდრიტი იერონიმე. მესამე და უკანასკნელი წინამძღვარი გახდა მისი მოადგილე მღვდელმონაზონი, შემდგომში კი არქიმანდრიტი ილარიონი (კუჩინი). მალე მსოფლიო ომიც დაიწყო. მონასტერი სამხედრო შეკვეთებს ასრულებდა, ამზადებდა ჭურვებს, ჯარისკაცის აღჭურვილობისთვის საჭირო ნივთებს და ა.შ.

საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის გამოცხადების შემდეგ ახალი ათონის მონასტერი რუსული ეკლესიის (სამხრ.-აღმ. რუს. დროებითი უმაღლესი საეკლესიო სამმართველოს) შემადგენლობაში დარჩა, მაგრამ სხვებისგან განსხვავებით, ქართულ საერო და სასულიერო ხელისუფლებასთან თანამშრომლობდა. შესაძლოა, ეს გამოწვეული იყო მონასტრის მიწებისა და მთელი მეურნეობის გადარჩენის სურვილით. ცნობილია, რომ 1917-1918 წლების მიჯნაზე დაიწყო მეზობელ სოფლებში მცხოვრები აფხაზი გლეხების მხრიდან სამონასტრო მიწებისა და ქონების მასობრივი დატაცება. დიდი ზარალი მიადგა მონასტერს 1918 წლის I ნახევარში, ბოლშევიკებთან ბრძოლის პერიოდში. ასეთ ვითარებაში ქართულ მხარესთან თანამშრობლობა მისთვის სასიცოცხლო აუცილებლობას წარმოადგენდა. 1919 წლის 21 ოქტომბერს საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ლეონიდე და აფხაზი მიტროპოლიტი წმ. აღმსარებელი ამბროსი ახალი ათონის მონასტერს ეწვივნენ. მიუხედავად დროებითი საეკლესიო მმართველობის 1919 წ. 21 ივნისის განკარგულებისა, რომ რუსული ეკლესიის წარმომადგენლებმა არ იქონიონ ურთიერთობა ქართულ ეკლესიასთან, წინამძღვარი და ბერები სტუმრებს ზარების რეკვით მიეგებნენ, გადაიხადეს ერთობლივი პარაკლისი, ილოცეს საქართველოს მთავრობისთვის და კათოლიკოს-პატრიარქ ლეონიდეს დღეგრძელობისათვის.

მონასტრის მდგომარეობა მკვეთრად გაუარესდა საბჭოთა ხელისუფლების დამყარებისთანავე. 1921 წლის 3 მარტს სწორედ ახალ ათონთან გაიმართა გადამწყვეტი ბრძოლები რუსეთიდან შემოჭრილი IX არმიის ნაწილებთან, რომლებმაც წარმატებას მიაღწიეს და მეორე დღეს სოხუმი აიღეს. ახალ ვითარებასთან შეწყობის მიზნით, მონასტრის ბერებმა 7 მარტს საერთო კრებაზე ჩამოაყალიბეს ე.წ. რევოლუციური კომიტეტი მღვდელმონაზონ იერონიმეს თავმჯდომარეობით, მაგრამ ხერხმა არ გაჭრა. საბჭოთა ხელისუფლებამ რევოლუციური კომიტეტი ანტისაბჭოთა მოღვაწეობაში დაადანაშაულა და გააუქმა, მონასტერი კი საბჭოთა მეურნეობად გამოცხადდა. საძმოს წევრებისათვის დაწესდა ყოველდღიური 8-საათიანი შრომითი ბეგარა. 1922 წელს ახალი ათონში განათავსეს ვოლგისპირეთიდან ჩამოყვანილი დამშეული ბავშვები. რუსეთის ჯანდაცვის სახელმწიფო კომისრის (მინისტრის), ნ. სემაშკოს, უშუალო მონაწილეობით 1923 წელს მონასტერს ჩამოართვეს დიდძალი ძვირფასეულობა (ოქრო, ვერცხლი, ალმასი, მარგალიტი, ამეთვისტო, ლალი, საფირონი). მათ შორის – ვერცხლისაგან დამზადებული მონასტრის მოდელი. კონტრრევოლუციურ პროპაგანდაში დადანაშაულებულმა ახალი ათონის მონასტერმა აფხ. საბჭ. მთავრობის გადაწყვეტილებით 1924 წელს არსებობა შეწყვიტა.

ლიტერატურა:

^{გამახარია ჯ., აფხაზეთი და მართლმადიდებლობა (I ს. – 1921 წ.), თბ., 2005; კიკნაძე – ახალი ათონი – რუსეთის სინოდის საეკლესიო პოლიტიკის დასაყრდენი ამიერკავკასიაში, „ლოგოსი“, წელიწდეული, 2003, №l; Aмичба Г., Hoвый Афон и ero окрестности, Cyx., 1988; B осторгов И., Ново-Афонский Симона Кананитский монастырь на Кавказе. Исторический очерк. Духовный Вестник Грузинского Экзархата, Тфл.,1903; Кирион, Краткий очерк истории грузинской церкви и экзархата в XIX столетии, Тфл., 1901; Ново-афонский Симоно-Кананитский монастырь нa Кавказе, – Кавказ, 1900, №3, 4. 6, 10, 15 ноя; Пачулия B. П., Новый Афон, Cyx., 1973.}

ჯ. გამახარია

იხილე აგრეთვე: ახალი ათონის მონასტერი

ატენის სიონი

ღვთისმშობლის მიძინების საკათედრო ტაძარი (გორის მუნიციპალიტეტი, გორისა და ატენის ეპარქია), მდებარეობს ისტორიულ შიდა ქართლში, ქ. გორიდან 12 კმ დაშორებით, მდინარე ტანას შუა წელზე, მის მარცხენა ნაპირზე. VII ს. ეს ცენტრალურ-გუმბათოვანი ტაძარი (სიმაღლე 22 მ, სიგრძე-სიგანე 24 X 19 მ) მცხეთის ჯვრის ხუროთმოძღვრულ ტიპს იმეორებს. აგებულია გრანდიოზულ ხელოვნურ ბაქანზე, რომლის უდიდესი სიმაღლე 12/15 მ შეადგენს, ხოლო ფართობი 800 მ2-ია. სუბსტრუქცია 40-45 %-ით დახრილ კლდის მასივზეა მიშენებული და საინჟინრო ხელოვნების ზედმიწევნით მაღალ დონეს გვიჩვენებს.

ისტორია

გრანდიოზულ სუბსტრუქციაზე V ს. მდგარა ბაზილიკური ტიპის ეკლესია. იგი გამოვლინდა 1969-1970 წლებში არქეოლოგიური კვლევა-ძიების შედეგად. ეს ნაგებობა სიონს სიგრძეში სამი მეტრით აღემატება, ხოლო სიგანეში ვიწროა (სამხრეთი კედლის სიგრძეა 25 მ, დასავლეთ კედლის – 14.5 მ). მის ინტერიერს ამკობდა პროკენესული მარმარილოს მცირე ხუროთმოძღვრული ფორმები, რომლებიც ფრაგმენტების სახით გამოვლინდა: მრგვალი სვეტები, ბაზისები, კაპიტელები მორთული კალათისებური წნულითა და ფრთებშეკეცილი არწივის სკულპტურული გამოსახულებებით, კანკელის თუ ამბიონის ოთხკუთხა სვეტები, მათ შორის ჩასართავი მარმარილოს დაფებით; ქვიშაქვის სხვადასხვა არქიტექატურული დეტალი, ჯვრები. ნაგებობა წითელწერნაქიანი, გვერდებაკეცილი კრამიტით იყო დაბურული.

ატენში ბაზილიკის არსებობაზე მიუთითებს ბეით მარ ისააკ გაბულელის მონასტრის წინამძღვარ თომას სირიული ეპისტოლე, რომლის თანახმად, ამავე მონასტრის ეპისკოპოსი სვიმეონი VI ს. 40-50-იან წლებში ჩამოსულა საქართველოში, ტანას მონასტერში, და იქ არსებული კონფესიონალური დარღვევების გამო შეკრებილ ქართლის ეპისკოპოსებს ანათემაზე გადაცემით დამუქრებია. VI ს. სირიული წყაროს მიხედვით, ამ პერიოდის ატენში მონასტერი ფუნქციონირებს, რომელსაც აქვს ისეთი დიდი ტაძარი, სადაც საეპისკოპოსო კრების მოწყობა იყო შესაძლებელი. ატენში დაახლოებით VI ს. საეპისკოპოსო კათედრა ყოფილა. ატენის ეპისკოპოსი მოხსენიებულია საკურთხეველის აფსიდის სამხრეთ კალთაზე განაწილებულ IX-X სს. სამსტრიქონიან ნუსხურ წარწერაში: „ესე ხელი მე დავწე[-რე] ატ(ენი)ს ებ(ისკოპოზ)ი, ვინ წაიკითხოს ღ(მერთ)მ(ან) ადიდენ“. ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობით, XVIII ს. დასაწყისში ატენის სიონი კვლავ მონასტერია, სადაც სვამენ ახტალის (ლორე) გაუქმებული ეპარქიის ეპისკოპოსს: „ატენის სამხრით არის მონასტერი სიონი, გუმბათიანი, კეთილნაშენი, და ან სმენ გადამდგარს ეპისკოპოზს ახტალის მაგიერ, ვინაითგან იგი უქმ არს, და ან არს ნიში მისი“.

ბაზილიკის ადგილზე მოგვიანებით აღუმართავთ ცენტრალურ-გუმბათოვანი ტაძარი. მისი შექმნის სავარაუდო პერიოდის თაობაზე არსებობს ორი მოსაზრება: ერთის მიხედვით, იგი VII ს. I ნახევარში აიგო, მეორე მოსაზრების თანახმად კი, ტაძარი VII ს. მიწურულს აუშენებიათ ქართლის ერისმთავრებს – ვარაზ-ბაკურს, ნერსე I-ს (682/86-689) და მის ძეს, სტეფანოზ III მამფალს (711-739). V ს. თავდაპირველი ბაზილიკური ნაგებობის კუთვნილი ზოგიერთი რელიეფური ქანდაკება მეორედაა გამოყენებული VII ს. მიწურულის გუმბათიანი ტაძრის შესამკობად. ასეთებია: წყალსატევზე დაწაფებული ირმები (ჩრდ. კარის ტიმპანი), სენმურვი (დას. ფასადი), ჩრდილოეთ კარის პორტალის კალათისებურად წნული კაპიტელები, ცენტრში გამოქანდაკებული მამაკაცისა და ქალის სახეებით.

ტაძრის ინტერიერში განაწილებულ ქართული ასომთავრულით შესრულებულ ფრესკულ (საკურთხევლის აფსიდის ჩრდ. კალთა) და ნუსხურით ამოკვეთილ (ჩრდ.-დას. პილონი, სადიაკვნე, საერისთავო) წარწერებში მოხსენიებული არიან სტეფანოზ მამფალი, ნერსე და ვარაზ მამფალი. ისინი არიან ძველი ქართული საისტორიო წყაროს – „მოქცევაჲ ქართლისაჲს“ – ნუსხებში დასახელებული სტეფანოზ III მამფალი (711-739), მისი მამა, ერისმთავარი ნერსე I დიდი (682/86-689) და პაპა, პატრიკიოსი ვარაზ-ბაკური ეს დიდი ფეოდალები კლარჯეთის ბაგრატიონთა სახლის წარმომადგენლები არიან და ატენის ქვეყანას ფლობდნენ, როგორც სამემკვიდრეო დომენს, ხოლო ატენის სიონი ამ სახლის საძვალეს წარმოადგენდა. საკურთხევლის ჩრდილოეთ კალთაზე განთავსებულ ეპიტაფიაში დასახელებული „ქართველთა და მეგრელთა ერისთავთ-ერისთავთა უფალი“, სტეფანოზ მამფალი, ატენის სიონის [[ქტიტორი|ქტიტორთა]] უმცროსი თაობის წარმომადგენელია.

ნერსესა და სტეფანოზის რელიეფური საქტიტორო გამოსახულებები განაწილებული ყოფილა აღმოსავლეთ აფსიდის შვერილის ჩრდილოეთ წახნაგზე. მათი სახელები X ს. რესტავრაციის პერიოდის ოსტატ-მოქანდაკეს გაუმეორებია იმ ახალ რელიეფზე, რომელიც ამ ქტიტორთა თავდაპირველი სკულპტურული გამოსახულების ნაადგილევზე მოუთავსებია. ატენის სტელის ბაზის წარწერაში (VIII ს.) მოხსენიებული ატენის ქვეყნის მამასახლისი ვეჟან ატენელი სტეფანოზ მამფელის დროის საქვეყნოდ გამრიგე მოხელეა. იგი „სამამასახლისო სამსახურებელად“ ფლობდა თავისი პატრონის, სტეფანოზის, სამემკვიდრეო დომენს.

ატენის სიონი X ს. მნიშვნელოვნად შეუკეთებიათ. სარესტავრაციო სამუშაოებს ხელმძღვანელობდა ოსტატი – თოდოსაკი. ტაძრის სამხრეთ ფასადზე ამოკვეთილი წითლად შეღებილი სომხური წარწერა, სადაც თოდოსაკი თავს ტაძრის მაშენებლად აცხადებს და არა ხუროთმოძღვრად, X ს. პალეოგრაფიული თავისებურებებით ხასიათდება. სომხური წარწერა აზიანებს IX-X სს. ქართული ასომთავრული და ნუსხური შრიფტით შესრულებულ პილიგრიმულ მინაწერებს. თოდოსაკისავე ხელმოწერილია X ს. რელიეფი, დავით გარეჯელის „ცხორების“ სიუჟეტი – წმ. ლუკიანეს მიერ სასწაულებრივად მოვლენილი ირმის წველა (ჩრდ. ფასადი).

ატენის სიონის გუმბათოვანი ნაგებობის დეკორატიულ სისტემაში სამი სამშენებლო პერიოდი გამოიყოფა. პირველი V ს. ბაზილიკური ნაგებობის კუთვნილი რელიეფების მეორედ გამოყენებას ითვალისწინებს. ტაძარს მეორე სამშენებლო პერიოდის გამოსახულებებიდან ორი რელიეფური ჯგუფი შემორჩა: ნადირობის სცენა დასავლეთ ფასადზე და ორფიგურიანი რელიეფი – ჩრდილოეთისაზე: პირველმოწამე სტეფანე დიაკონის წინაშე ვედრებით მუხლმოყრილი ქტიტორი.  

მესამე სამშენებლო პერიოდი X ს. განეკუთვნება და ბაღუაშთა ფეოდალური სახლის ატენის ქვეყანაში დამკვიდრებას უკავშირდება. ატენის სიონში არსებული წარწერებით მეფე ბაგრატ I-მა (937-945) 940 წ. ატენის ქვეყანა სიგელით მისცა მიქაელ ბაღვაშს, რომლის ბრძანებითა და საფასით აშენდა ზღუდე ატენის სიონისათვის 945 წ. სამხრეთ. ფასადზე გამოსახული ორფიგურიანი ქტიტორული ქანდაკებიდან ერთი მათგანი სწორედ ეს დიდი ფეოდალია, რასაც გვაუწყებს წარწერა: „ქრისტე, ადიდე ერისთავი მიქაელ“ ესე ზღუდეი შექმნა“.

X ს. 80-იან წლებში ბაღუაშთა ფეოდალური სახლის მეთაურის, ერისთავთ-ერისთავის რატი I-ის ქტიტორობით ტაძარი 983/84-986 წწ. შეკეთდა. მას ატენის სიონში სარესტავრაციო სამუშაოების საწარმოებლად მოუწვევია ვინმე თოდოსაკი და მასთან ერთად – ოსტატები სომხეთიდან. რატი I-ის საქტიტორო ქანდაკება წარმოდგენილია ტაძრის აღმოსავლეთ. ფასადზე ეკლესიის მოდელით ხელში, ხოლო გვერდით არსებულ რელიეფზე მისი ძე ლიპარიტია გამოსახული. 986 წ. რატი I-სათვის კლდეკარის საერისთავოსა და მისი მიმდებარე ატენის ქვეყნის ჩამორთმევის შემდეგ ატენის სიონის ინტერიერში, ქართველი ოსტატების ხელმძღვანელობით ტარდება „მოსხმითი“ სამუშაოები მეფე ბაგრატ III-ის (975-1014) დაკვეთით.

X ს. დასასრულს ბაღვაშთა ფეოდალური სახლის ქტიტორობით ატენის სიონში თოდოსაკის მიერ ჩატარებულმა ფართომასშტაბიანმა სარესტავრაციო სამუშაოებმა მნიშვნელოვნად შეცვალა ტაძრის თავდაპირველი დეკორატიული სისტემა. აღმოსავლეთის შვერილზე ფრონტალურად დაყენებული სტატ-ფიგურები მხოლოდ ფეხების მიმართულებით გამოხატავენ კავშირს ცენტრალურ წახნაგზე გამოსახულ მაცხოვართან. დანარჩენ ფასადებსა და გუმბათის ყელზე X ს. რელიეფური ქანდაკებები ქაოსურად ნაწილდება და ამ თვალსაზრისით მათ არაფერი აქვთ საერთო ატენის სიონის პირველსახესთან – მცხეთის წმ. ჯვრის ტაძართან. ატენის სიონს მეორე სამშენებლო პერიოდს განეკუთვნება რელიეფთა დიდი ნაწილი, რომელთა საერთო რაოდენობა ოცდაორია. X ს. მრავალრიცხოვან ქანდაკებათა შორის ცამეტი საერო პირია გამოსახული. მათგან განახლებულია ორი რელიეფური ქანდაკება, რომლებიც VII ს. ქტიტორებს გამოსახავდნენ. ისინი გაუნაწილებიათ აღმოსავლეთ ფასადის შვერილის ჩრდილოეთ წახნაგზე. ერთ მათგანს ფეხის ქუსლებზე ამოკვეთილი აქვს ქართული ნუსხური წარწერა – „ნერსე სტეფანოზ“.

მეორე სამშენებლო პერიოდის რელიეფური ქანდაკებებია: აღმოსავლეთის შვერილზე განაწილებული მაცხოვრის, ქტიტორთა და ფრინველთა გამოსახულებები, სამხრეთ და დასავლეთ ფასადებზე მოთავსებული ყველა ქტიტორული რელიეფი, ჩრდილოეთ ფასადზე – ნიკოპეის ტიპის ღვთისმშობელი, ძველი აღთქმის სიუჟეტების შემცველი ქანდაკებები, ხელოსანთა გამოსახულებები – დასავლეთ სარკმლის თავსართის დეკორში (გერგიუმ ერჰასანის ძე), გუმბათის ყელზე (გრიგოლ დაპსი), ჩრდილოეთ ფასადის ნიშაში (თოდოსაკი – ამჟამად დაკარგულია). ტაძრის ჩრდილოეთ ფასადზე დავით გარეჯელის ცხოვრების ამსახველი სიუჟეტი.

ატენის სიონის სომხური წარწერები პალეოგრაფიული და ენობრივი თვალსაზრისით X ს. II ნახევარს და XVII-XVIII სს. განეკუთვნება. X ს. 80-იანი წლებისაა: თოდოსაკის საამშენებლო წარწერა; რესტავრაციის პერიოდის რელიეფებზე ამოკვეთილი ანთროპონიმები (თოდოსა, გრიგორ დაპს) და ძველი აღთქმის სიუჟეტების პერსონაჟთა (სამსონ, ამბაკუმ) სახელები; ორი ქვისაგან შედგენილ რელიეფებზე, ქვების ერთმანეთზე სწორად მორგების მიზნით, დატანილი ცალკეული გრაფემები; გერგიუმ ერჰასანის ძის წარწერა (982-986); ტაძრის ინტერიერში დამოწმებული ცალკეული გრაფემები (ქვათა მარკირების ნიშნები) და ანთროპონიმები (აჰრონი, გიორგი). XVII-XVIII სს. ეკუთვნის: სოლომონის, ავეტის აბეღასა და ანონიმის პილიგრიმული მინაწერები. ატენის სიონში თოდოსაკი და სომეხი ოსტატები მხოლოდ X ს. 80-იან წლებში ჩატარებულ სარესტავრაციო სამუშაოებში იღებდნენ მონაწილეობას.

მკვლევართა შორის აზრთა სხვადასხვაობაა თოდოსაკის ფუნქციის განსაზღვრასა და მის ეროვნულ კუთვნილებასთან დაკავშირებით. გ. ჩუბინაშვილის აზრით, ის სომეხი ხუროთმოძღვარია. გ. აბრამიშვილი კი მას სომეხ რესტავრატორ-ოსტატად მიიჩნევს. [(ბოლო დროს ისტორიოგრაფიაში გამოითქვა ახალი თვალსაზრისი (თ. მესხი) ატენის სიონზე განთავსებულ სომხურ საამშენებლო წარწერასთან დაკავშირებით, კერძოდ: ა) თოდოსაკ სომეხი კი არა, ბერძენი უნდა იყოს; ამის დასტურია ის, რომ ანთროპონიმი „თოდოს“ სომხურში გავრცელებული არ ყოფილა. „თოდოს“ მომდინარეობს სახელიდან „თეოდოს“, რომელიც თავის მხრივ, ბერძნული „თეოდოსიოსიდან“ არის მიღებული. ფონეტიკური ცვლილება, რომელიც სახელმა განიცადა, სომხურ ნიადაგზე არ იხსნება. მკვლევართა ვარაუდით, ცვლილება უკვე ბერძნულ დიალექტებში მოხდა და შემდეგაა შესული სომხურში. „თოდოსაკ“ კი, სომხური ენობრივი ნორმებიდან გამომდინარე, კნინობითის ფორმად მიაჩნიათ.

„თოდოსაკი“ რომ ბერძენია, ამის სასარგებლოდ, თ. მესხის აზრით, მეტყველებს ის გარემოება, რომ ანთროპონიმი „თოდოსაკ[ის]“ ბერძნული  ენის ნორმების ფარგლებში ჯდება და „თეოდოსიოსის“ კნინობით ფორმას წარმოადგენს. ასევე, შეიძლება იყოს შემოკლებული ფორმა გვარისა – „თოდოსაკის“.

ატენის სიონი. განკითხვის დღის კომპოზიცია. დეტალი.

ეს სახელი, ფორმით „თოდოსა“ (დაწერილი სომხური ასოებით), დასტურდება აგრეთვე ატენის სიონის ჩრდილოეთ ფასადზე (რელიეფზე, რომელზედაც ასახულია წმ. ლუკიანეს მიერ ირმების წველა). დადგენილია, რომ სახელები ორი სხვადასხვა ოსტატის მიერაა ამოკვეთილი. ერთსა და იმავე ძეგლზე ერთი და იგივე სახელი ორი სხვადასხვა ფორმით რომ გვხვდება, იმაზე მეტყველებს; რომ სახელი დამწერთათვის უცხოა.

საამშენებლო წარწერა რომ სომხური ასო-ნიშნებითა და სომხურ ენაზეა დაწერილი, თოდოსაკის ბერძნობას არ ეწინააღმდეგება. თოდოსაკი ტაძრის რესტავრაციას ხელმძღვანელობდა და თავისი ღვაწლის წარმოჩენა, ცხადია, იმ ენაზე ენდომებოდა, რომლის წაკითხვასაც ადგილობრივი მოსახლეობა შეძლებდა. ამიტომ ოსტატს სათანადო წარწერის ამოკვეთა დაავალა. (ატენის სიონის მშენებლობაში, ქართველებთან ერთად, სომეხი ქვის მთლელი ოსტატებიც რომ მონაწილეობდნენ, დასტურდება ფილებზე ამოკვეთილი ცალკეული სომხური გრაფემებით, რომლებიც, როგორც გაირკვა, აღნიშნავდა რიცხვით ნიშნებს, რათა კედელზე მომუშავე ოსტატებს ფილები ერთმანეთთან სწორად მიედგათ). თოდოსაკის მიერ შერჩეული ოსტატი სომეხი აღმოჩნდა. ამიტომ წარწერა მშობლიურ ენაზე ამოკვეთა. სხვაობას სომხურსა და ძველ ქართულ დამწერლობას შორის ბერძენი თოდოსაკისი ვერ შეამჩნევდა.

ბ) ზედწოდება „დაპს“, თ. მესხის კვლევის თანახმად, მხოლოდ და მხოლოდ ბერძნული ენის ნიადაგზე იხსნება და ნიშნავს „უხვს“ (სავარაუდოდ, შემოკლებული ფორმაა ზედსართავი სახელისა δαψιλńç εç – უხვი, გულუხვი, ხელგაშლილი). გრიგოლ დაპსი (მიჩნეული ხუროთმოძღვრის ან რესტავრატორის თანაშემწედ) უნდა იყოს ქართველი დიდებული, ბაღვაშთა ფეოდალური სახლის წევრი, რომელმაც უხვი შესაწირავი გაიღო ტაძრის რესტავრაციისათვის. ამიტომაცაა მოთავსებული მისი რელიეფური გამოსახულება გუმბათის ყელის ცენტრალურ წახნაგზე. ბაღვაშთა საგვარეულოში გრიგოლის სახელის მქონე პიროვნების არსებობას, თ. მესხის აზრით, უნდა ადასტურებდეს გიორგი მერჩულის სიტყვები: „… ნეტარისა მამისა გრიგოლის შენებულთა მათ მონასტერთა იყვნეს მამასახლისნი ნათესავით დიდთა აზნაურთა შვილნი: ხანცთას – მამაჲ თევდორე, დისწული მცხუედაჲსაჲ, და მამაჲ შატბერდს გრიგოლ, ძე ლიპარიტისი, სახელითა დიდისა მამისა გრიგოლისითა შემკობილი“.

ის ფაქტი, რომ ზედწოდება „დაპს“ ბერძნნული ენის ნიადაგზე იხსნება, კიდევ ერთი დამატებითი არგუმენტია იმისა, რომ ატენის სიონის რესტავრატორი თოდოსაკი ბერძენი იყო. რადგან, იმ შემთხვევაში, თუ თოდოსაკი სომეხი იქნებოდა, გრიგოლის ზედწოდების ამოკვეთას ოსტატს სომხურ ენაზე უბრძანებდა და ისიც (სომეხი ქვის ოსტატი) რელიეფზე „უხვის“ ; შესატყვის სომხურ სიტყვას ამოკვეთდა და არა ბერძნულს.

ისიც გასათვალისწინებელია, რომ თოდოსაკისა და გრიგოლ დაპსის წარწერათა, შემსრულებელი ორი სხვადასხვა ოსტატი იყო. ამათგან ერთ-ერთისთვის, ვისაც ქვაზე ხუროთმოძღვრის სახელი უნდა ამოეკვეთა, დავალება მარტივად გასაგები და ნათელი იყო. მშობლიურ ენაზე ადვილად გაიაზრა და ქვაზე ამოკვეთა: „მე, თოდოსაკ, [ამ] ეკლე[სიის] მშენებელი“. მეორე ოსტატისთვის სიტყვა Δαψιλής (დაფსილის) შესატყვისის პოვნა მარტივი არ იყო. ამიტომაც ქვაზე უთარგმნელად (ანუ ტრანსკრიფციით) გადაიტანა. ტრანსკრიფციით, ოღონდ, ქართ. მთავრული ასოებით დაწერილი ორი ბერძნ. ტექსტი (ლოცვა და ციტატა სახარებიდან) დასტურდება ატენის სიონის ფრესკებზედაც. თ. მესხის საბოლოო დასკვნის თანახმად, თოდოსაკი ბერძენი ხუროთმოძღვარია, რომელიც საბერძნეთიდან ატენის სიონის რესტავრაციისათვის მოიწვიეს, ხოლო გრიგოლ „დაპსი“ – ქართვ. დიდებული)].

1060-1068 წწ. მეფე ბაგრატ IV-ის (1027-1072) ბრძანებით დიდ ფეოდალს, მირიან თარხუნის ძეს და მის ვასალს, ატენის ციხისთავ გურგანელს, ატენის ზვარში ქალაქის სასახლე და ქულბაქები აუშენებიათ. XI საუკუნის 60-იან წლებში ატენს ახალქალაქობის ყველა ძირითადი კომპონენტი ჰქონდა: ციხე, დარბაზი, ქულბაქები და ეკლესია. შემდეგ მას დავით IV აღმაშენებლმა დაამატა სამეფო საჭურჭლე.

XIII–XIV სს. მიჯნაზე ტაძრის სახურავსა და სარკმლებს მნიშვნელოვანი ცვლილებები განუცდია – სარკმლები სიმაღლეშია შემცირებული, სახურავის ქანობის ზედა დონე კი – საგრძნობლად ამაღლებული. იმ დროსვე უნდა აემაღლებინათ ჩრდილოეთ კარის ღიობის დირეც. იმავე პერიოდში სუბსტრუქციის სამხრ. კედელზე დაუმატებიათ სწორკუთხა კოშკისებური მინაშენი. სამხრ. შესასვლელთან გაუმართავთ კარიბჭე, რომლისაგანაც სვეტის ორი ბაზისია გადარჩენილი. ფეოდალური ხანის შეკეთებებიდან ყველაზე გვიანი პერიოდის აღდგენითი სამუშაოები XVIII ს. ჩატარებულა.

XX ს. 30-40-იან წწ. ტაძარზე ჩატარდა სარესტავრაციო-აღდგენითი და კედლის მხატვრობის გაწმენდა-გამაგრებითი სამუშაოები. 1957-1960 წწ. განახლდა ა.ს-ის სახურავის ქანობები. 1966 წ. დეკემბერში ატენის სიონი გაიწმინდა დაზიანებული ქვის იატაკისაგან. ბაზალტის თლილი ქვის იატაკი დაიგო 1967 წ. იანვარში. 1969-1975 წწ. გამაგრდა ტაძრის ფასადების ქვედა მონაკვეთები. შეკეთდა ქვის მოაჯირი, ძე გლის ირგვლივ დაიგო თლილი ბაზალტის ქვის ფენილი. გუმბათზე მოიხსნა უვარგისი სახურავი. გუმბათს გაუკეთდა რკინაბეტონის სარტყელი და ახალი სახურავი ბაზალტის ქვის ლორფინებით. სამი მკლავის სახურავის ქანობების სიმაღლე დაწიეს თავდაპირველ დონემდე, მხოლოდ აღმ-ის მკლავზე შემორჩა სახურავის XIII-XIV სს. გადაკეთებული დონე. 1983-1985 წწ. სახურავის ლორფინები შეიცვალა ახლით. უმეტესობა გადაეწყო. გაიწმინდა და გამაგრდა კედლის მხატვრობა. 2000 წლისთვის ატენის სიონის მდგომარეობა ძლიერ სავალალო შეიქნა. ტაძარზე სარესტავრაციო სამუშაოები კვლავ განახლდა.

მოხატულობა.

ატენის სიონის ინტერიერის სამკაულია ორი პერიოდის კედლის მხატვრობა. ტაძრის მშენებლობის დამთავრებისთანავე კედლები სარკმელთა თაღების ქუსლების დონემდეა დაფარული ბათქაშით, რომელზედაც ამოკაწრული 711 წ. წარწერა ბათქაშის ზედა ქრონოლოგიურ ზღვარს შეადგენს. თაღებიდან ზემოთ ტაძარი შეულესავია. ნაგებობის როგორც შელესილ, ისე შეულესავ კონსტრუქციულ ნაწილებს ამკობს პირველი პერიოდის ანიკონური მხატვრობა (VII ს.). წითელი საღებავით შესრულებული მოხატულობა ტაძრის ზედა მონაკვეთებში უშუალოდ ქვის ზედაპირზეა დატანილი. მოხატულობის დომინანტია გუმბათში წითლად შეღებილი დიდი ჯვარი, რომელიც სიმბოლურად მაცხოვარს გამოსახავს. ქვედა მონაკვეთებში, გუმბათქვეშა შვერილებსა და პასტოფორიუმების არქიტრავებზე წითელი და თეთრი საღებავებით შესრულებული თორმეტი „აყვავებული ჯვარი“ კირის ბათქაშზეა დატანილი. ისინი თორმეტი მოციქულის სიმბოლოს წარმოადგენენ. ოთხი ტრომპის მარაოსებურად გაშლილი წყობა ადგილგამოტოვებით წითლად შეღებილი ზოლებით იმკობა. აფსიდების კონქებს კუბოკრული მოხატულობა ამშვენებს, ხოლო სარკმლების თამასებისა და თაღების წითელი ზოლებით შედგენილი ნახატი ქვის წყობას გამოხატავს.

XI ს. მიწურულს კედლები მთლიანად დაიფარა ბათქაშითა და secco-ს ტექნიკით შესრულებული მონუმ. მოხატულობით. მისი პროგრამა განისაზღვრება ტაძრის მიძღვნით ღვთისმშობლის მიძინების დღესასწაულისადმი. საკურთხეველში მიქაელ და გაბრიელ მთავარანგელოზებს შორის (კონქი) გამოსახულია ღვთისმშობელი ყრმით („ნიკოპეა“), ბემის თაღში – წრეში ჩაწერილი ქრისტე-პანტოკრატორის ნახევარფიგურა; მის ორივე მხარეს მთელი ტანით წარმოდგენილი არიან იოანე ნათლისმცემელი და წინასწარმეტყველები: ზაქარია, აარონი, დავითი (ბემის კალთები). მეორე რეგისტრი ჯვრისკენ ცენტრისკენული მიმართებით 12 მოციქულის ფიგურას (აფსიდა), სისხლითა და ხორცით ზიარების სცენებს (ბემის კედლები) ეთმობა. მესამე რეგისტრში ეკლესიის მამათა ფრონტალური ფიგურებია: იოანე ოქროპირი, წმ. ნიკოლოზი, ბასილი დიდი, ათანასე ალექსანდრიელი, კირილე ალექსანდრიელი, წმ. ვლასი, გრიგოლ საკვირველთმოქმედი, წმ. ეპიფანე, გრიგოლ ნოსელი (აფსიდა და ბემა), არქიდიაკონი სტეფანე პირველმოწამე და წმ. რომანოზ ტკბილმომღერალი (აფსიდის შვერილები); ცენტრ. სარკმლის ღიობში მესვეტენი – სვიმეონ საკვირველთმოქმედი და სვიმეონ ალეპოელი – არიან გამოსახული.

გუმბათის თაღში დომინირებს პატიოსანი ქვებითა და მარგალიტებით შემკული მონუმენტური ჯვარი. ტრომპებზე წმ. მდინარეების უძველესი ბიბლიური პერსონიფიკაციები გამოისახებიან. მდინარის ტალღებში წამოწოლილი, სახით მარცხნივ მიმართული, ანტიკური ტიპის შიშველი ჭაბუკები ასე ნაწილდებიან: ფისონი (სამხრ.-აღმ.), ნილოსი (ჩრდ.-აღმ.), ტიგროსი (ჩრდ.-დას.), ევფრატი (სამხრ.-დას.), რომლებიც წრიული მოძრაობის შთაბეჭდილებას ქმნიან გუმბათქვეშა სივრცეში.

სამხრეთ აფსიდაში წარმოდგენილია მედალიონში ჩაწერილი მთავარანგელოზი გაბრიელი (კონქი) და ღვთისმშობლის აპოკრიფული ციკლის 14 სცენა: ძღვნის უარყოფა, იოვაკიმეს ყვედრება, ანას ხარება, იოვაკიმეს ხარება, იოვაკიმესა და ანას ამბორისყოფა, ღვთისმშობლის შობა, ღვთისმშობლის შვიდი ნაბიჯი, ღვთისმშობლის ტაძრად მიყვანება, ღვთისმშობლის ხარება, მარიამისა და ელისაბედის შეხვედრა, ღვთისმშობლის გამოცდა სამხილებელი წყლით, იოსების სიზმარი, ქრისტეს შობა, ღვთისმშობლის მიძინება; პილონებზე – წმ. არტემი, წმ კოზმანი, წმ. დამიანე.

ჩრდილო აფსიდაში მედალიონში ჩანერილი მთავარანგელოზი მიქაელი (კონქი) და 11 სცენაა „ათორმეტი დღესასწაულის“ ციკლიდან: მირქმა, ნათლისღება, ფერისცვალება, ლაზარეს აღდგინება, იერუსალიმში შესვლა, საიდუმლო სერობა, ჯვარცმა, ჯოჯოხეთის წარმოტყვენვა, თომას დარწმუნება, ამაღლება და სულიწმინდის მოფენა; ჩრდილო.-დასავლეთ პილონზე – წმ. საბა, წმ. არსენი.

დას. აფსიდასა და ბემაში საშინელი სამსჯავროს ვრცელი რედაქციაა წარმოდგენილი. ქვედა რეგისტრი მამამთავარ ენოქის, იოანე ღვთისმეტყველის; წინასწარმეტყველთა: ილიას (იერემია წარხოცილია), ამბაკუმის, იეზეკიელის, იოველის, დანიელის ფიგურებსა (სამხრ. კალთა) და ქტიტორთა (ჩრდ. კალთა) რიგს ეთმობა. პილონებზე შემორჩენილია წმ. ევსტათის, წმ. იაკობ დაჭრილის გამოსახულებები. ატენის სიონის  კედლის მხატვრობა კომპოზიციათა მხატვრული გააზრების, ფიგურათა სხეულისა და სახის ნატიფი მოდელირების, არტისტული გამომსახველობისა და ჟღერადი კოლორიტით ქართ. მონუმ. ფერწერის საეტაპო ნაწარმოებს წარმოადგენს. მოხატულობის მნიშვნელობა იზრდება იმითაც, რომ აქ დაცულია ქართვ. მეფეთა და დიდებულთა პორტრეტული გამოსახულებები.

ა·ს-ში ქტიტორთა გამოსახულებები დას. აფსიდის მოხატულობის ქვედა რეგისტრში, ჩრდილო კალთაზე და ბემაში ორ ჯგუფადაა განაწილებული. თავდაპირველად მათი რაოდენობა შვიდს შეადგენდა, დღეისათვის კი მხოლოდ ფრაგმენტულად ექვსი ფიგურაა მოღწეული. ქტიტორთა იდენტიფიკაცია მათი თანმხლები ქართ. ასომთავრული წარწერებით გახდა შესაძლებელი. გამოსახულებათა მარჯვნივ დიდებულთა ვინაობა სახელდება, ხოლო მარცხნივ – შესაწირავები. ქტიტორთა იდენტიფიკაციაზე და, შესაბამისად, კედლის მხატვრობის შესრულების ხანაზე, სამეცნ. ლიტერატურაში არაერთგვაროვანი თვალსაზრისია გამოთქმული.

შ. ამირანაშვილის მოსაზრებით, ქტიტორები შემდეგი თანამიმდევრობით გამოისახებიან: X ს. ქართლის კათოლიკოსი; კონსტანტინე აფხაზთამეფისძე-უფლისწული გიორგი; კონსტანტინე აფხაზთა მეფე; სომეხთა მეფე – სუმბატ ტიეზერაკალი; მისი მცირეწლოვანი ძე, აშოტ ერკათი (მეექვსე ქტიტორზე არაფერს ამბობს), დედოფალი – სუმბატ ტიეზერაკალის ასული, მეუღლე კოსტანტინე აფხაზთა მეფის ძის გიორგისა. ასეთი იდენტიფიკაციისა და ერთი თარიღიანი გრაფიტული წარწერის გათვალისწინებით, მკვლევარი მოხატულობას 904-906 წწ. ათარიღებს. თ. ბარნაველმა შენიშნა, რომ ამ გრაფიტის დასაწყისი მოხატულობის ფენის ქვეშ იყო მოქცეული და 906 წ. მოხატულობის ზედა ზღვრად ვერ გამოდგებოდა.

რ. შმერლინგის დაკვირვებით, ატენის სიონი. გიორგი II-ის (1072-1089) ზეობაში მოიხატა, რ-იც მეორე ქტიტორად გამოისახება, მესამეა – მეფე ბაგრატ IV (1027-1072), დანარჩენი – ატენის ქვეყნის ფეოდალები. თარიღის განსაზღვრაში არსებითი მნიშვნელობა მიენიჭა თ. ბარნაველის მიერ დას. აფსიდაში განაწილებულ წარწერაში ამოკითხულ ცნობას, რომლის თანახმად, ტაძარი მოუხატავთ მეფე გიორგი II ნოველისიმოსის ზეობაში – 1080 წ. წარწერის შემდგომი შესწავლის შედეგად გაირკვა, რომ იქ არ იყო მითითებული თარიღი და არც გიორგი ნოველისიმოსი მოიხსენიებოდა. წარწერაში საუბარი იყო XIII–XIV სს. მიჯნაზე ლიპარიტ თორელის ძე გრიგოლის ქტიტორობით ატენის სიონის  მოხატულობის ერთი ნაწილის შეკეთებაზე.

თ. ვირსალაძის თვალსაზრისით, ატენის სიონის მოხატულობა 1068 წ. შეუსრულებიათ. მისი ქტიტორები არიან: გიორგი მთაწმინდელი, გიორგი უფლისწული, ძე მეფე ბაგრატ IV-ისა, მეფე ბაგრატ IV, მისი სიძე – დის ქმარი – სუმბატ აშოტის ძე, მცირეწლოვანი დისწული – აშოტი, დედა, დედოფალთ დედოფალი მარიამი და და გურანდუხტი.

გ. აბრამიშვილმა ფრესკული წარწერების ამოკითხვისა და მათი ანალიზის საფუძველზე საქტიტორო მწკრივი შემდეგი თანამიმდევრობით განსაზღვრა: ბემაში სამონაზვნო სამოსით გამოსახული პირველი ქტიტორია გიორგი ჭყონდიდელ-მწიგნობართუხუცესი, მეორე – ჭაბუკი მეფე დავით IV აღმაშენებელი (1089-1125), მესამე – გვირგვინოსანი ქტიტორი მეფე ბაგრატ IV (1027-1072). მას მნიშვნელოვანი წვლილი მიუძღვის ატენის ქალაქმშენებლობაში. წარწერითვე ირკვევა, რომ ბაგრატ IV-ს ტაძრისათვის შეუწირავს „ჯ(უა)რმეწ(ა)მ(უ)ლი“.

მეოთხე გვირგვინოსანი ფიგურა – სუმბატ აშოტის ძე, ბაგრატოვანთა სახლის ერთ-ერთი შტოს წარმომად-გენელი ფრესკაზე გამოსახულია თავის მცირეწლოვან უფლისწულ აშოტ სუმბატის ძესთან ერთად. ე. თაყაიშვილის ვარაუდით, 885 წ. ფრესკულ ეპიტაფიაში მოხსენიებული სუმბატ აშოტის ძე და XI ს. მიწურულის მოხატულობაში ასახული სუმბატ აშოტის ძე ერთი გვარის სხვადასხვა თაობის წარმომადგენლები არიან. ამდენად, სუმბატ აშოტის ძე ატენის ქვეყნის ის ძირძველი მემკვიდრეა, რომელსაც დავით IV-ის ზეობაში, ლიპარიტ ბაღვაშის განდევნის შემდეგ, დაჰბრუნებია თავისი სამემკვიდრეო დომენი. ქტიტორულ გამოსახულებასთან შემორჩენილი წარწერებიდან იკითხება შემდეგი: „ს(უმ)ბ(ა)ტ ძე აშოტის, შემოწირა [ბ]ოტი[ნატი]“ და „[აშო]ტ უფ[ლ](ი)სწული, ძე ს(უმ)ბ(ა)ტისი“. ისინი იმ სახლის წევრები არიან, ვისთვისაც ატენის სიონი საგვარეულო საძვალეს წარმოადგენდა. სუმბატი ამ მოხატულობის დამფინანსებელია, რამდენადაც სწორედ მის კუთვნილ შეწირულობაშია დასახელებული ბოტინატი (ბიზანტ. ფულის ერთეული, რომელიც მოიჭრა ბიზანტ. კეისრის, ნიკიფორე ბოტანიატის ზეობაში – 1078 წ.).

მეექვსე ქტიტორად მეფე გიორგი II (1072-1089) გამოუსახავთ, რასაც ადასტურებს განმსაზღვრელი ორსტრიქონიანი წარწერა: „ატენის სიონს შემოწირნა [ციხე]ნი შეუვალნი გიორგი მეფემან“. სამწუხაროდ, მეექვსე ქტიტორის ფიგურიდან მხოლოდ მოშავო-ოყავისფრო, ძალზე მცირე ფრაგმენტიღაა დარჩენილი.

მეშვიდე ქტიტორი დედოფალია. იგი შარავანდმოსილია, თავზე დედოფლის გვირგვინი ადგას. იმ დაზიანებული წარწერებიდან, რომლებიც მას ეხება, იკითხება: „…ისდუ(ხ) ტ დედოფალი შემომწირველი [სეფის ზუარ]ის დ(ე)გეულისა“. ქტიტორი დედოფლის ვინაობის დადგენა რთულია, მაგრამ, შესაძლოა იგი გიორგი II-ის თანამეცხედრე ყოფილიყო, რადგან მის გვერდით გამოუსახავთ.

მონუმ. მხატვრობა რამდენჯერმე შეუკეთებიათ. ერთ-ერთი მასშტაბური შეკეთება XIII-XIV სს. მომხდარა, როდესაც გრიგოლ ლიპარიტ თორელის ძის ქტიტორობით მნიშვნელოვნად გაუცხოველებიათ „კედელი დასავლისალ“. განახლების შემდგომი ეტაპი XVI ს-ზე მოდის, რომლის დროსაც გადაუწერიათ ტრომპების მოხატულობა.

წარწერები.

ატენის სიონი საყურადღებო ტაძარია მასში დაცული მრავალფეროვანი ეპიგრაფიკული და ფრესკული წარწერებითაც. ფეოდ. ხანის ქართულ ძეგლებს შორის ნაკლებად მოიძებნება ისეთი ტაძარი, რომელიც ამ თვალსაზრისით მეტოქეობას გაუწევს მას. აქ დასტურდება ქართული, სირიული, ბერძნული., სომხური, არაბული, სპარსული, საეკლესიო სლავური, ქართ. ასომთავრულით შესრულებული ბერძნული და ებრაული ტექსტები. რაოდენობრივად ჭარბობს ქართული ასომთავრული, ნუსხური და მხედრული წარწერები, რ-ებიც ქრონოლოგიურადაც ყველაზე ძველია. ტაძრის ინტერიერში ადრეული ხანის ფრესკული წარწერების უმეტესობა დაფარულია XI ს. მიწურულის კედლის მხატვრობის სქელი ფენით. იქ, სადაც ეს მოხატულობა ჩამოცვენილია, ან საღებავის ფენაა გათხელებული, ჩანს ქართ. ასომთავრული, ნუსხური და მხედრული წარწერები. ფასადებსა და ინტერიერში ამოკვეთილი თუ ამოკაწრული წარწერები ხშირად ერთმანეთს ფარავს და ერთგვარ „პალიმფსესტებს“ ქმნის. აქ თავმოყრილია როგორც ოფიც., ისე პილიგრიმთა და მავედრებელთა მინაწერები. ატენის სიონის  წარწერებმა, გადაუჭარბებლად შეიძლება ითქვას, „გადატრიალება“ შეიტანა ქართული კულტურის სხვადასხვა პრობლემასთან დაკავშირებულ საკითხებში.

ატენის სიონის  წარწერებმა შეცვალა ქართ. ნუსხური და მხედრული დამწერლობის მანამდე ცნობილი თარიღები და ისინი რამდენიმე საუკუნით დააძველა. ტაძრის ინტერიერის (სადიაკვნე, სამთავრობო) ნუსხური წარწერები VII ს. II ნახ-იდან დასტურდება. ჩრდილო-დასავლეთ გუმბათქვეშა შვერილზე დაცულ იოანეს (711 წ.) და გეორგის (VIII ს. | ნახ.) ნუსხურით შესრულებულ გრაფიტებში კი საკმაო რაოდენობის მხედრული გრაფემებია გარეული. ამავე დროს, ცალკეული ნუსხური გრაფემები ნუსხურიდან მხედრულზე გადასვლის ნიშნებს შეიცავს, რაც ეჭვმიუტანლად ადასტურებს VIII ს. დამდეგისათვის ნუსხურიდან მხედრულზე თანდათანობითი გადასვლის ფაქტს. აქ გამოვლენილი მხედრული თარიღიანი წარწერები (IX ს.) ორი საუკუნით უსწრებს წინ მანამდე ცნობილ ძეგლუებს.

ატენის სიონით გამდიდრდა ქართული პოეზია. სამხრეთის აფსიდის აღმოსავლეთ კალთაზე მოხატულობის ფენის ქვეშ გამოვლინდა IX ს. შუა ხანების ორი უძველესი ქართ. რითმიანი ლექსი: „წავა, ვითარცა წამი“, „მას აქს ძნელი ზამთარი“. ისინი ფორმითა და შინაარსით საერო პოეზიის გამორჩეულ ნიმუშებს წარმოადგენენ. ლექსების ქვემოთ განთავსებულია ოთხთავის უძველესი თარიღიანი (840/841) ტექსტის ფრაგმენტები. ციტატები კარგად ცნობილ შეგონებებს („ცხრა ნეტარება“) შეიცავს (მათე 5, 3-12). ლექსების მთავარი იდეა (ადამიანის ამქვეყნადვე ზნეობრივი სრულყოფილება) ახლოსაა წმ. წერილის აქ დაცულ მოტივებთან. ლექსების ენობრივი ქსოვილი ხალხურია, განსხვავებულია საეკლ. მწერლობის ენისაგან და ახალი ქართული ენის ნიშნებს ატარებს.

ატენის სიონის  მრავალრიცხოვან წარწერათა შორის გამოიყოფა წყაროთმცოდნეობითი თვალსაზრისით განსაკუთრებული მნიშვნელობის ჯგუფი. ისინი სრულიად ახალ ცნობებს გვაწვდიან საქართველოს ისტორიის სხვადასხვა საკითხზე. საკურთხევლის აფსიდის ჩრდილოეთ კალთაზე განაწილებული სტეფანოზ მამფლის ქართ. ასომთავრულით შესრულებული ფრესკული ეპიტაფიიდან (739), აგრეთვე გუმბათქვეშა ჩრდილო-დასავლეთ შვერილის ბათქაშზე ამოკაწრული ვინმე იოვანეს (711) და გეორგი სტეფანოზის ძის (VIII ს. I ნახ.) გრაფიტებიდან ირკვევა, რომ ამ წარწერებში დასახელებული სტეფანოზ მამფალი ძეა ნერსესი და შვილიშვილი ვარაზისა. იგი წარმომავლობით მესხია, 711 წ. ავიდა ქართლის საერისმთავრო საყდარზე. მას ბიზანტიის კეისარმა ვარდანმა (711-712) გამოუგზავნა გვირგვინი. სტეფანოზმა 29 წელი იმთავრა. გარდაიცვალა 739 წ. მეფე არჩილ II-ის ზეობიდან 21-ე წელს (რითაც არჩილ II-ის ზეობის თარიღი 719 წ. განისაზღვრა). სტეფანოზ მამფალი 730 წლიდან, მეფე არჩილის ქართლში გადმოსვლის დროიდან, ატარებს ქართულ ისტორიოგრაფიაში მანამდე უცნობ ტიტულს – „ქართველთა და მეგრელთა ერისთავთერისთავთა უფალი“.

ა.ს-ის ამ წარწერით გაირკვა, რომ მათში დასახელებული სტეფანოზი არის „მოქცევაჲ ქართლისაჲს“ ნუსხებსა და ქართლის ცხოვრებაში მოხსენიებული ის სტეფანოზი (III), რომლის მამაა დიდი ერისმთავარი ნერსე (682/86-689), ხოლო პაპა – ვარაზ-ბაკურ პატრიკიოსი. ატენის ქვეყანა ბაგრატიონთა სახლის არტანუჯის შტოს სამემკვიდრეო დომენია, რომელთა ქტიტორობითაც აუგიათ ტაძარი. ატენის სიონი  მათი საძვალე ყოფილა. ნაგებობის საკურთხეველში ამ შტოს წარმომადგენლები იკრძალებოდნენ X ს. ბოლომდე მაინც.

საკურთხევლის აფსიდის სამხრეთ კალთაზე მოხატულობის ფენის ქვეშ 1956 წ. გამოვლენილი „დეოფალ“ გუარამავრის ეპიტაფია გვაუწყებს, რომ მანამდე წერილობითი წყაროებით უცნობი ეს პიროვნება გარდაიცვალა 837 წ. 14 ნოემბერს, ოთხშაბათს, ღამით. სამხრ. აფსიდის დას. კალთაზე განაწილებული, ქრონოლოგიურად მომდევნო ხანის ფრესკული წარწერა ბუღა თურქის მიერ 853 წ. თბილ. დაწვას, თბილ. ამირა საჰაკის სიკვდილით დასჯასა და ბუღა თურქის სარდლის, ზირაქის მიერ, კახასა და მისი ძის თარხუჯის, შეპყრობას გვაუწყებს. წარწერაში მოხსენიებული კოსტანტი-კახი „წარჩინებული ფრიად დიდად ყოველსა ქართლისასა“, 85 წლის ასაკში სიკვდილით დასაჯეს (853). იგი „დეოფალ“ გუარამავრის თანამედროვეა. კახა მფლობელი იყო შიდა ქართლისა და ატენის ქვეყანაც მის მფლობელობაში შედიოდა. ამიტომ აისახა მისი შეპყრობის ცნობა იმ ეკლესიის კედლებზე, სადაც დაიკრძალა გუარამავრი. ამ წარწერათა შეჯერების შედეგად გაირკვა, რომ გუარამავრი კახას თანამეცხედრე დედოფალია.

საკურთხევლის ბემაში მოთავსებული მესამე ფრესკული ეპიტაფია მამფალ სუმბატ აშოტის ძის 885 წ. გარდაცვალებას მოწმობს. ე. თაყაიშვილის მოსაზრებით, სუმბატ აშოტის ძე აშოტ კეკელას უმცროსი ძეა, რომელიც სუმბატ დავითის ძის ქრონიკაშია დასახელებული.

წყაროთმცოდნეობითი თვალსაზრისით არანაკლებ საინტერესო აღმოჩნდა დასავლეთ აფსიდის ჩრდილოეთ კალთაზე გამოვლენილი მიქელ ბაღვაშის 940 წ. ზუსტად დათარიღებული გრაფიტი. ატენის სიონის  ამ წარწერაში პირველად გამოჩნდა ბაღვაშთა ფეოდალური სახლის გვარით დასახელების ფაქტი. აღნიშნული გრაფიტის საფუძველზე შესწორდა ბაღვაშთა გენეალოგიის ის ნაწილი, სადაც ლიპარიტ I-ის შემდეგ ლიპარიტ II არის დასახელებული და მათ შორის მოთავსდა მიქაელი.

ფეოდალური ხანის საქართველოს შიდაპოლიტიკურ ცხოვრებაში ატენის ქვეყანას მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა თავისი ხელსაყრელი მდებარეობისა და თრიალეთიდან ქართლში დამაკავშირებელი უმოკლესი გზის გამო, რომელიც ტანას ხეობაზე გადიოდა. ამ ქვეყნის მნიშვნელობა იმითაც შეიძლება შეფასდეს, რომ აქ მეფე ბაგრატ IV-ის ბრძანებით დარბაზი აუშენებიათ, რაზედაც მოგვითხრობს ატენის სიონის  სამხრეთ ფასადზე წარმოდგენილი ქალაქმშენებლობის მაუწყებელი ვრცელი ქართული. ასომთავრული წარწერა.

ატენის სიონის დასავლეთ ფასადზე დაცულია მეფე ბაგრატ IV-ის (1027-1072), მეფე დავით IV-ისა (1089-1125) და მისი ძის, დემეტრე I-ის (1125-1156), პილიგრიმული წარწერები, რომლებიც მათ ავტოგრაფებს წარმოადგენენ:

„ქ(რისტ)ე, შეიწყ(ალე) მეფე ბ(ა)გრ(ა)ტ“;

„ქ. ს(ა)ხ(ე)ლ(ი)თა დ(მრთისა?თ)ა ხელ(ი)თა დ(ავი)თ შ(ე) ფემ(ა)ნ [დადო ატენს] ს(აუ)ნჯე;

ვინ წაი(კ)ითხოს, ლ(ო)ცვასა მომიხსენიოს“;

„ქ(რისტ)ე, ადიდე დემეტრე მეფეჲ“.

დღეს ა.ს. გორისა და ატენის ეპარქიის საკათედრო ტაძარია.

ე. კავლელიშვილი

იხილე აგრეთვე: ატენის სიონი

წყარო: ვახუშტი, აღწერა სამეფოსა საქართველოსა, წგ.: ქართლის ცხოვრება, ს. ყაუხჩიშვილის გამოც., ტ. 4, თბ., 1973; ქართული წარწერების კორპუსი, ტ. 3, ფრესკული წარწერები, ატენის სიონი, გ. აბრამიშვილისა და ზ. ალექსიძის გამოც., თბ., 1989.

ლიტერატურა: აბრამიშვილი გ., ატენის სიონი (ადრეული შუა საუკუნეების ცენტრალურ-გუმბათოვანი ხუროთმოძღვრული ტიპის ისტორიიდან), თბ., 1993; მისივე, დავით გარეჯელის ციკლი ქართულ კედლის მხატვრობაში, თბ., 1972; მისივე, მიქაელ, რატი და ლიპარიტ ბაღვუაშთა ქტიტორული ქანდაკებები, საქართველოს ხელოვნ. სახელმწ. მუზეუმის ნარკვევები, 2003, №8; მისივე, სტეფანოზ მამფალის ფრესკული წარწერა ატენის სიონში, თბ.,1977; მისივე, შენიშვნები ატენის სიონის მხატვრობის დათარიღებისათვის, საქ. სსრ მეცნიერებათა აკადემიის „მოამბე“, 1963, 30, №5; ალექსიძე ზ., ატენის სიონის ოთხი წარწერა, თბ., 1983; ბარნაველით., ატენის სიონის წარწერები, თბ., 1957; ვირსალაძე თ., ატენის სიონის მოხატულობა, ალბომი, თბ., 1984; მესხიო., ბერძნული ელემენტი ატენის ხეობის ტოპონიმიკაში და ატენის სიონი, თბ., 2010; Абрамишвили Г.В., К вопросу р датировке строительной надписи Атенского Сиона, ქართული ხელოვნებისადმი მიძღვნილი II საერთაშორისო სიმპოზიუმი, თბ., 1977; Амиранашвили Ш. Я., История грузинской живописи. т. 1, Тб., 1957; Кондаков Н.П., Древняя архитектура Грузии, М., 1876; Марр Н.Я., По поводу работы арх. Т. Тороманяна, р древнейших формах Эчмядзинского храма. Записки Вост. Отд. Арх. Общества. т. XIX, СПБ., 1909; Материалы по археологии Кавказа, т. 2, М., 2002. Чубинашвили Г.Н., Памятники типа Джвари. Исследование по истории грузинского искусства, Тб., 1948; Dubois de Montpereux Fr. Voyage autour du Caucase, chez les Tcherkesses et les Abkazes, les Abkazes, en Colchide, en Georgie, en Armenie es en Crimee, 3, Paris., 1839-1843; Strzygowski J., Die Baukunst der Armenier und Europa, Wien., 1918.