მონობის ისტორია

მონობა მსოფლიოში ცივილიზაციასთან ერთად გაჩნდა. მონადირე-შემგროვებლებს და მცირე ფერმერებს მონის და დამხარე მუშახელის აუცილებლობა არ ჰქონიათ. ისინი ადვილად ახერხებდნენ საკუთარი თავისთვის საკვების შოვნას. სოფლად შექმნილმა ზედმეტმა სანოვაგემ ქალაქებში სხვადასხვა ხელობის ფართო სპექტრის გაჩენას შეუწყო ხელი. დიდ ფერმასა თუ სახელოსნოში სანდო იაფ მუშახელს ნამდვილი სარგებელი მოჰქონდა, ასეთი მუშახელი მინიმალურ საკვებსა და საცხოვრებელს ითხოვდა. შესაბამისად, გაჩნდა მონობის პირობები. ყველა ანტიკურ ცივილიზაციაში მონა ჩვეული მოვლენა იყო. ამას ხელს უწყობდა გაუთავებელი ომები. როდესაც ქალაქი მტერს ბარდებოდა, იქაური მაცხოვრებლები ავტომატუტრად დამპყრობლების მონები ხდებოდნენ. არსებობდა ამის ხელშემწყობი სხვა გარემოებებიც: მეკობრეები, კრიმინალი, გადაუხდელი ვალი და ა.შ. ღარიბები ხშირად საკუთარ შვილებს ყიდდნენ. მონების შვილები მონებად იბადებოდნენ. მონებზე ინფორმაცია ძველ საზოგადოებებში უმეტესად მათ ლეგალურ სტატუსს უკავშირდება, და ის მეპატრონის კუთვნილებას წარმოადგენს.

ჰამურაბის კანონებში, რომელიც ჩვენს წელთაღრიხვამდე მე- 18 საუკუნით თარიღდება, იძლევა დეტალებს თავისუფალი ადამიანებისა და მონების მკურნალობისთვის ექიმებისთვის მინიჭებულ ჯიდლოებსა და ჯარიმებზე. აქვე უნდა ითქვას, რომ ბაბილონში მონებს საკუთრების უფლება ჰქონდათ.

საბერძნეთში, როგორც სპარტა, ისე ათენი, სრულიად ემყარებოდა იძულებით შრომას. თუმცა, შეიძლება ითქვას, სპარტა უფრო ბატონყმობას ავითარებდა, ვიდრე მონობას. სხვაობა ის იყო, რომ სპარტელი მონები, დაპყრობის შედეგად მონები იყვნენ, საკუთარ მიწაზე რჩებოდნენ და იძულებულნი იყვნენ სპარტელ ბატონებზე ემუშავათ. ათენში კი მონებს ნაკლები უფლებები ჰქონდათ. მათი მდგომარეობა მათ მიერ შესრულებულ სამუშაოზე იყო დამოკიდებული. ყველაზე მტკივნეული მაღაროელების შრომა იყო. რომლებიც ბატონებს სიკვდილამდეც კი მიჰყავდათ. სხვა კატეგორიები, მაგალითად პოლიციური ძალები, ნაკლებად სასტიკ მდგომარეობაში იყვნენ. მონების უმეტესობა იყო შინაური მონა. მათი ბედი დამოკიდებული იყო მათსა და ბატონს შორის ურთიერთობაზე. ზოგჯერ ეს ურთიერთობა შედარებით კეთილგანწყობილი იყო. ქალებს ანდობდნენ შვილებს. მამაკაცები უძღვებოდნენ სახლის მეურნეობას. იყვნენ დამხმარენი კომერციის საკითხებში.

მეტი უფლებით სარგებლობენ მონები ძველ რომში. ყველაზე პრივილირიგირებულნი იმპერატორის სამდივნოში მსახურობენ. იმპერიამდე ორი საუკუნით ადრე რომაელებს ურიცხვი რაოდენობის მონები ჰყავდათ და განსაკუთრებული სისასტიკით ეპყრობოდნენ. მაღაროებში მათ ზედამხედველები უსწორდებოდნენ. მინდორში, ბორკილებდადაბულებს ამუშავებდნენ. გლადიატორებად აბრძოლებდნენ სასტიკ ორთაბრძოლებში.

მონობა შუასაუკუნეებშიც გაგრძელდა. მონებს ძირითადად სახლის მეურნეობისთვის, ან ჯარში იყენებდნენ. ბორკილებიანი მონების თემა მხოლოდ მოგვიანებით, კოლონიალისტურ ამერიკაში ბამბისა და თამბაქოს მოპოვებისას იჩენს თავს. მუხედავად ამისა, მონებით ვაჭრობა განსაკუთრებით ინტენსიური გახდა და ძირითადი ფოკუსი ხმელთაშუაზღვა იყო. იქაური გეოგრაფიული და ეკონომიკური გარემო განსაკუთრებით უწყობდა ხელს მონობის ზრდას. ცივილიზირებული რეგიონები გარს ერტყმოდა ცენტრალურ ზღვას. ჩრდილოეთით და სამხრეთით გაჭიმული ტერიტორიები შედარებით ნაკლებ განვითარებული ტომებით იყო დასახლებული. ომების შედეგად, მათი დიდი ნაწილი მონა ხდებოდა.

მეათე საუკუნეში, გერმანების მიერ იმდენი სლავი იქნა შეპყრობილი, რომ მათი სახელი მონის slave საერთო სახელი გახდა. ხმელთაშუაზღვის სამხრეთით, არაბთა დინასტიები ასევე ხელს უწყობდა მონებით ვაჭრობას. აფრიკაში, ჩადის ტბის ნაპირებთან შეპყრობილნი მუსულმანურ სამყაროში არაბთა მონები ხდებოდნენ. მუსულმანური სამყარო მერვე საუკუნეში ესპანეთიდან სპარსეთამდე იყო გადაჭიმული. მონობა ნებადართული იყო მუჰამედის დროსაც და ყურანშიც მის საწინააღმდეგოდ არაფერია ნათქვამი. თუმცა ხაზგასმულია, რომ ქალებს მეტი სიფრთხილით უნდა მოეპყრან.

ქრისტიანულ ევანგელიაში მონობაზე რაიმე განსაკუთრებულ მინიშნებას ვერ ვხვდებით. ადრეულ შუა საუკუნეებში რომის ეკლესიის ეპისკოპოსები უკმაყოფლებას გამოთქვამდნენ მონების მეპატრონეების წინააღმდეგ, რომელთა დინასტიაც ჩრდილოეთ ევროპაში აღმოცენდა.

მე-15 საუკუნეში, აფრიკაში, სამხრეთ საჰარას ტერიტორიაზე პირველად შემოვიდა პორტუგალიელთა ექსპედიცია და გაიხსნა მონებით ვაჭრობის ახალი არხი. კაპო ვერდეს კლდიანი და მიუვალი სანაპირო ზოლი დაუსახლებელი იყო. თუმცა უხვად მოიცავდა ტროპიკებს და კარგი მდებარეობა ჰქონდა დასავლეთ აფრიკას, ევროპას და ამერიკას შორის. პორტუგალიელები აქ დაახლოებით 1460 წელს სახლდებიან და დიდი რაოდენობით აფრიკელ მონებს ყიდულობენ. მონები მუშაობენ პლანტაციებში, მოჰყავთ ბამბა. დაკავებულნი არიან ქსოვილების რთვით. გვინეაში სამოსს მონებზე ცვლიან. ყიდიან გემებზე, რომლებიც კაპე ვერდეს სტუმრობენ. აფრიკელი მონებით ვაჭრობა, კაპე ვერდეს კუნძულებთან ერთად ფართოდ ვრცელდება კარიბსა და ამერიკაში შაქრის, ბამბის, თამბაქოს მოპოვების ზრდასთან ერთად. პორტუგალიელები ზრდიან მონოპოლიას აფრიკელი მონების ბრაზილიაში, საკუთარ კოლონაში გადაყვანაზე. მეთვრამეტე საუკუნისთვის მონათა გადამყვანი გემების უმეტესობა ბრიტანული იყო. ისინი ე.წ. სამკუთხა ვაჭრობაში იყვნენ ჩართულნი. ამ ტიპის ვაჭრობა გემების მფლობელთათვის განსაკუთრებით მიმზიდველი იყო. გემები გამოდიოდნენ ლივერპულიდან ან ბრისტოლიდან, იტვირთებოდნენ დასავლეთ აფრიკაში მოთხოვნილი საქონელით – ცეცხლსასროლი იარაღით, ალკოჰოლური სასმელით, ბამბის ქსოვილით. საქონელს გვინეის ყურესთან ბევრი მსურველი ვაჭარი ხვდებოდა. ისინი სთავაზობდნენ მონებს, რომლებიც აფრიკიდან ამერიკაში უნდა გადაეყვანათ. მონებს გემზე გაუსაძლის პირობებში უწევდათ ყოფნა, ბევრი მათგანი ცოცხალი ვერც აღწევდა დანიშნულების ადგილამდე.

პირველი ძვრა მონობის წინააღმდეგ 1688 წელს, აფრა ბენის მიერ დაწერილმა რომანმა გამოიწვია. რომანი აფრიკელი პრინცისა და მისი შეყვარებულის ისტორიას აღწერდა. ინგლისელების მიერ შეპყრობილი მონის ამბავს, რომელიც სურინამიში გადაიყვანეს. ამ პერიოდისათვის კვაკერები უკვე ღიად აფიქსირებდნენ თავის პოზიციას მონობის წინააღმდეგ. 1772 წელს მოხდა მნიშვნელოვანი პრეცედენტი, როდესაც მოსამართლე მენსფილდმა, ჯეიმს სომერსეტი, რომელიც ამერიკელი ბატონის კუთვნილება იყო, გაათავისუფლა, რადგამ სომერსეტმა ინგლისის მიწაზე დაადგა ფეხი. მალე, როდესაც ამერიკელმა კოლონიებმა დამოუკიდებლობისთვის ბრძოლა დაიწყეს, კვაკერები ისევ გააქტიურდნენ. 1774 წელს კვაკერებმა ბრიტანეთში მონებით ვაჭრობაში მონაწილეთა გარიცხვის გადაწყვეტილება მიიღეს. ამავე წელს, პენსილვანიაში, მათ დაარსეს პირველი აბოლიციონისტური საზოგადოება. პირველი შტატი, სადაც მონობა გაუქმდა იყო მასაჩუსეთი. რამდენიმე წელიაწადში მას სხვა ჩრდილოეთმა შტატებმა მიბაძეს. მძიმე რჩებოდა მდგომარეობა სამხრეთში.

1787 წელს, ლონდონში, ჩამოყალიბდა მონებით ვაჭრობის გაუქმების ასოციაცია, სადაც წამყვან როლს კვლავ კვაკერები ასრულებდნენ. 1807 წელს ატლანტიკის ოკეანის ორივე მხარეს, მონებით ვაჭრობა არაკანონიერად გამოცხადდა.

1787 წელს ამერიკის კონსტიტუციურმა კონგრესმა, სამხრეთის შტატების ზეწოლით, მიიღო გადაწყვეტილება, მომდევნო 20 წლის განმავლობაში მონობასთან დაკავშირებით არანაირი კანონი არ ყოფილიყო მიღებული. ვადის გასვლისთანავე, 1808 წლის 1 იანვარს, მონებით ვაჭრობა გაუქმდა. ამავე წელს, ლონდონში პარლამენტმა აკრძალა მონების ტრანსპორტირება ბრიტანულ გემებზე და მათი იმპორტი ბრიტანეთის კოლონიებში.

მონობის თემა სამხრეთ და ჩრდილოეთის შტატებს შორის მუდმივი დაპირისპირების საგანი იყო. განსაკუთრებით მდგომარეობა გამწვავდა 1819 წელს, მისურის სახელმწიფოებრიობასთან დაკავშირებული კონგრესის დებატებით. კენტუკის მეზობელი მისურის შტატი პლანტაციებში მომუშავე ბევრ მონას ფლობდა. 1819 წელს, ნიუ იორკელი კონგრესმენი ჯეიმს თოლმაგი გამოვიდა წინადადებით, აკრძალულიყო მონების შემდგომი შესყიდვა და იმ დროისთვის არსებულ მონათა შვილები 25 წლის ასაკში განთავისუფლებულიყვნენ მონობისაგან. წარმომადგენლების პალატამ, სადაც უმეტესობა ჩრდილოეთიდან იყო, ცვლილებას მხარი დაუჭირა. სენატში, სადაც თერთმეტ ჩრდილოურ და სამხრეთ შტატს ორ-ორი წარმომადგენელი ჰყავდა, კანონპროექტი ჩავარდა. 1820 წელს მიაღწიეს შეთანხმებას, რომ მაინის რაიონი მასაჩუსეთს გამოეყოფოდა და თავისუფალი, დამოუკიდებელი შტატი გახდებოდა. მას მოჰყვა მისურის შტატიც. მისურის კომპრომისი კონგრესის კიდევ ერთ ცალკე პუნქტს მოიცავდა – კანონმდებლობა, რომლის თანახმად, მისურის ტერიტორიის გარეთ, 36.30 – ის განედზე იკრძალებოდა შტატებში მონების ყოლა. კომპრომისი 30 წლის განმავლობაში ძალაში რჩებოდა. მაგრამ 1849 წელს კალიფორნია გამოვიდა ინიციატივით შეერთებოდა კავშირს, თავისუფალი შტატის სახით. 1820 წლიდან პირველად სამხრეთის შტატები სენატის ხმის ნაკლებობის საფრთხის წინაშე აღმოჩდნენ. ამჯერად კომპრომისი გაცილებით გართულდა. ის ხუთ, დამოუკიდებელ შეთანხმებას მოიცავდა. ჩრდილოეთისთვის დათმობა ნიშნავდა კალიფორნიის თავისუფალ შტატად აღიარებას და მონებით ვაჭრობის გაუქმებას დედაქალ ვაშინგტონში და კოლუმბიის მიმდებარე რაიონებში. სმახრეთისთვის დათმობა ნიშნავდა, რომ როდესაც ნიუ მეხიკო და იუტას შტატი სახელმწიფოებრიობისათვის, მზად იქნებოდნენ მონებით ან მათ გარეშე, ისინი კავშირში შევიდოდნენ. ეს ასევე ეხებოდა ტეხასის ფედერალური ვალის 10 მილიონი დოლარის ოდენობით გადახდას და ახალ, უფრო მკაცრ მონობის კანონებს. 1793 წელს მიღებული დევნილ მონებთან დაკავშირებული კანონები ადგილობრივი უთანხმოების მუდმივი საგანი იყო. ეს კანონები სამხრეთის შტატებს აძლევდა უფლებას გამოეთხოვა ჩრდილოეთში გაქცეული მონები. ამის გათვალისწინებით, ჩრდილოეთის მოსამართლეები ხშირად განზრახ არღვევდნენ მონათმფლობელთა უფლებებს. 1850 წლის დევნილ მონებთან დაკავშირებული კანონი ამის აღკვეთის მცდელობა იყო.

პრეზიდენტმა ლინკოლნმა სამოქალაქო ომი კავშირის დაცვის, შენარჩუნების მიზნით განახორციელა. თავდაპირველად მისი მიზანი არ ყოფილა სამხრეთ შტატებში მონობის გაუქმება. მაგრამ ომის მძიმე წლებმა შეცვალა მისი დამოკიდებულება. 1862 წლის ზაფხულში ლინკოლნმა გადაწყვიტა მონობისგან გათავისუფლება საკუთარი პოლიტიკის ცენტრალურ თემად ექცია. მაგრამ ეს პერიოდი არ აღმოჩნდა ხელსაყრელი ამ საკითხის მისაღებად. 1862 წლის სექტემბერში, მას ამის ხელახალი შესაძლებლობა მიეცა. ლინკოლნმა წინასწარი პროკლამაცია გამოსცა. რომლის თანახმად, თუ კონფედერაციული შტატები, წლის ბოლომდე არ დაყრიდნენ იარაღს, მათი მონები გათავისუფლდებოდნენ. პასუხმა დაიგვიანა და 1863 წლის 1 იანვარს ლინკოლნმა ემანსიპაციის პროკლამაცია გამოსცა. პროკლამაცია აცხადებდა, რომ ამბოხებულ შტატებში აქამდე მონებად მყოფი ადამიანები თავისუფლებოდნენ მონობისგან. ის მოუწოდებდა მათ ძალადობის შეწყვეტისაკენ და აცხადებდა, რომ განთავისუფლებული მონები მიღებულ იქნებოდნენ აშშ-ს არმიაში და ფლოტში. თავდაპირველად პროკლამაციას უფრო სიმბოლური მნიშვნელობა ჰქონდა. ოფიციალურად მონების გათავისუფლება არ ხდებოდა. მაგრამ ბევრ სამხრეთელ მონას ჩრდილოეთში გაქცევის შესაძლებლობა გაუჩნდა. ომის დასასრულს, ამერიკულ სამხედრო ძალებს დაახლოებით 180, 000 აფრო ამერიკელი შეუერთდა.

შარლ ლუი დე მონტესკიე

შარლ ლუი დე მონტესკიე ფრანგი ფილოსოფოსი, მწერალი და კრიტიკოსი, რომლის იდეებიც კონსერვატივიზმისა და პროგრესივიზმის საუცხოო სინთეზია, ერთი მხრივ იცავდა არისტოკრატიული ფენის ინტერესებს, რომელსაც მისი აზრით შესწევდა უნარი დაეცვა სახელმწიფო აბსოლუტური მონარქიისა და მასობრივი ანარქიისგან.  მონტესკიე იცავდა ღირსებასა და სამართლიანობაზე დაფუძნებულ კონსტიტუციურ მონარქიას. გამოდიოდა რესპუბლიკური მმართველობის მხარდამჭერად, თუმცა თვლიდა, რომ ამ ტიპის მმართველობა მხოლოდ მცირე მასშტაბებზეა გათვლილი და დიდი სახელმწიფოს შემთხვევაში რესპუბლიკური მმართველობა სახეს იცვლის. დიდი სახელმწიფო შემდგარია მაშინ, როდესაც ძალაუფლება ცენტრალურ მთავრობაშია კონცენტრირებული.

შარლ ლუი დე მონტესკიე 1989 წლის 19 იანვარს, ბრედაში, ბორდოსთან ახლოს,  წარჩინებულ ოჯახში დაიბადა. განათლება საორატორო კოლეჯში მიიღო, შემდეგ ბორდოს უნივერსტიტეტში იურისტის ხარისხი მიენიჭა და სწავლის გასაგრძელებლად პარიზში გადავიდა. მამის გარდაცვალებასა და მემკვიდრეობის მიღებასთან დაკავშირებით, მონტესკიე ბორდოში დაბრუნდა და ჟან ლარტიგზე იქორწინა. მათ ვაჟი და ორი გოგონა შეეძინათ. ბიძისგან მემკვიდრეობით მონტესკიეს ბრედას ბარონის ტიტული და ბორდოს პარლამენტში თანამდებობა ერგო. ეს ორგანო იმ დროისთვის იურიდულ და ადმინისტრაციულ ორგანოს წარმოადგენდა. მომდევნო 11 წლის განმავლობაში მონტესკიე ხელმძღვანელობდა პარლამენტის კრიმინალისტურ განყოფილებას, სადაც ისმენდა საკანონმდელო საქმეებს, აკონტროლებდა პატიმართა მდგომარეობას და დასჯას. ამავე პერიოდში ის მოღვაწეობდა ბორდოს აკადემიაში, სადაც სამეცნიერო საქმიანობით იყო დაკავებული.

1721 წელს, მონტესკიემ სპარსული წერილები გამოსცა. წიგნმა მას დიდი სახელი მოუტანა. 1725 წელს მონტესკიემ პარლამენტი დატოვა. 1728 წელს ის ფრანგული აკადემიის წევრად აირჩიეს. ამ წლებში  ბევრს მოგზაურობდა სხვადასხვა ქვეყნებში და ორი წელი დაჰყო ინგლისში, რომლის პოლიტიკურმა სისტემამაც მასზე დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა. 1731 წელს მონტესკიე, ბორდოში დაბრუნდა და თავისი ცნობილი შედევრის კანონთა გონის წერა დაიწყო. წიგნმა დიდი კამათი გამოიწვია და ამავე დრო  წარმატებული გახდა. მოგვიანებით, მონტესკიემ კანონთა გონის დაცვაც გამოსცა, სადაც სხვადასხვა კრიტიკულ მოსაზრებას პასუხობდა. თუმცა მიუხედავად ამისა, კათოლიკურმა ეკლესიამ კანონთა გონი 1751 წელს აკრძალულ წიგნთა სიაში შეიტანა. შარლ ლუი დე მონტესკიე პარიზში 1755 წელს გარდაიცვალა.

მონტესკიეს კანონთა გონის მიზანი ადამიანური კანონებისა და საზოგადოებრივი ინსტიტუტების არსის გაგებაა. მონტესკიე თვლის, რომ სხვადასხვა კანონისა და საზოგადოებრივი სისტემების ახსნის მექანიზმი მდგომარეობს იმაში, რომ ისინი ადაპტირებულ უნდა იქნას სხვადასხვა ფაქტორებთან და მათი ახსნა ამ ფაქტორებისგან დამოუკიდებლად  შეუძლებელია. კანონები უნდა ითვალისწინებდეს იმ ადამიანებს, ვისთვისაც არის შექმნილი, მათ  შორის შესაბამისობაში იყოს ყოველი მთავრობის ბუნებასა და პრინციპებებთან, მორგებული უნდა იყოს ქვეყნის კლიმატზე, ნიადაგზე, მდგომარეობასა და დონეზე; კავშირში უნდა იყოს თავისუფლების ხარისხთან, აღმსარებლობასთან, ტრადიციებსა და ქცევებთან. როდესაც საზოგადოებრივ და საკანონმდებლო სისტემებს ამ ფაქტორების გათვალისწინებით განვიხილავთ, აღმოჩნდება, რომ ბევრი აქამდე გაუგებარი კანონი სავსებით გამართლებული და მიზანშეწონილია.

მონტესკიე არ არის უტოპისტი, არც ბუნებით, არც მრწამსით. მას სწამს, რომ სტაბილური, არა დესპოტური მთავრობის პირობებში ცხოვრება, მთავრობის რომლის კანომდებლობაც მოქალაქეებს მეტნაკლებ თავისუფლებას ანიჭებს ან ზოგჯერ ზღუდავს, გამართლებულია. თუკი ხელისუფლების სისტემას გავეცნობით და გავიგებთ იმ გზებს, რომელთა დახმარებით ხდება მისი გარემო ფაქტორებთან შესაბამისობაში მოყვანა და ადაპტირება, მივხვდებით, რომ ბევრი ირაციონალური აზრი აზრიანი გახდება და რეფორმების ჩატარება პირიქით უარყოფით შედეგს გამოიღებს. კანონთა გაცნობა დაგვეხმარება იმ კანონების გამოვლენაში, რომლებიც არსებით რეფორმებს საჭიროებენ. მონტესკიეს აზრით, ბევრი ქვეყნის კანონი უფრო ლიბერალური და ჰუმანური უნდა გახდეს. მაგალილთად, უნდა გაუქმდეს რელიგიური დევნა და მონობა და მოხდეს კომერციის წახალისება. ასეთი ტიპის რეფორმები გააძლიერებს მონარქიულ მთავრობებს, რადგან მეტ თავისუფლებას და ღირსებას მიანიჭებს მოქალაქეებს. მონტესკიე სამი ტიპის ხელისუფლებას გამოყოფს; რესპუბლიკური, რომელსაც არისტოკრატიული ან დემოკარტიული სახე აქვს, მონარქისტული და დესპოტური. არისტოტელესგან გასხვავებით, მონტესკიე არ განასხვავებს მმართველობის ფორმებს მმართველთა კეთილგანწყობისა და სულგრძელობის საფუძველზე. მაგალითად, მონარქიასა და დესპოტიზმს შორის განსხვავება დამოკიდებულია არა მონარქის ნებაზე, არამედ იმაზე, თუ რამდენად ჩამოყალიბებული და სწორი კანონებით მართავს ის ქვეყანას. ყველა მთავრობას აქვს თავისი პრინციპები და ამ პრინციპების რღვევამ შესაძლოა სრული რღვევა გამოიწვიოს.

დემოკრატიაში ხალხი მართავს. მათ აქვთ არჩევანის უფლება. ხალხი ირჩევს მმართველებს, ხელმძღვანელებს,  არჩევანის უფლება ფუნდამენდური უფლებაა. უნდა არსებობდეს კანონი მართვა, რათა ადამიანებმა არ მოახდინონ საკუთარი კერძო ინტერესების საყოველთაო ინეტერესების კონტექსტით გამოყენება. კანონის დახმარებით უნდა მოხდეს მოქალაქეთა შორის საკუთრების სწორი გადანაწილება. დემოკრატია ფერხდება მაშინ, როდესაც ჩნდება უთანასწორობა და უკიდურესი თანასწორობა. პირველი, თავს იჩენს მაშინ, როდესაც ადამიანები არ აიგივებენ საკუთარ ინტერესებს ქვეყნის ინტერესებთან და ცდილობენ საკუთარი ინტერესების დაკმაყოფილებას; მეორე, როდესაც  ადამიანებს არ აკმაყოფილებს  მხოლოდ თანაბარი მოქალაქეობა და ყველა ასპექტში თანაბრობა სურთ. მოქმედ დემოკრატიაში ხალხი ირჩევს ხელისუფლებას, ემორჩილება და პატივს სცემს მას. თუ არჩეულები  ამომრჩევლებს იმედს გაუცრუებენ, ხალხს აქვს უფლება, გადაირჩიონ ისინი. როდესაც ჩნდება უკიდურესი თანასწორობის მოთხოვნა ადამიანები კარგავენ პატივისცემის გრძნობას ხელისუფლების მიმართ და აღარც ემორჩილებიან მას. მათ სურთ თავად მართონ ყველაფერი. იყვნენ ხელისუფალნი, მოსამართლენი და ა.შ.  შედეგად, მთავრობა წყვეტს ფუნქციონირებას, კეთილი ნების უკანასკნელი ნიშნები ქრება და ჩნდება დესპოტიზმი. არისტოკრატიაში ხალხის ერთი ნაწილი მართავს დანარჩენს. არისტოკრატიული მმართველობის პრინციპი ზომიერებაა. ყველა კანონი მიმართული უნდა იყოს ზომიერების დაცვისა და შენარჩუნებისაკენ. კანონმა არ უნდა მისცეს წარჩინებულ ფენას სხვისი ჩაგვრის უფლება.  მაქსიმალურად უნდა შეამციროს განსხვავება წარჩინებულთა და დანარჩენ ფენას შორის. კანონმა უნდა განამტკიცოს თავად თანასწორობა წარჩინებული ფენის შიგნით. თუ ეს არ მიიღწევა, წარჩინებულთა ფენა კარგავს ზომიერების გრძნობას და ხელისუფლებაც ირღევა.

მონარქიაში არსებობს ერთი ადამიანის მმართველობა. რასაც ის ზუსტი და ჩამოყალიბებული კანონმდებლობით ახორციელებს.  კანონი უზრუნველყოფს აუცილებელ არხებს, რომლებშიც გაედინება ძალაუფლება.  ეს აუცილებელი არხები არის ისეთი ინსტიტუციებია, როგორიცაა წარჩინებულთა ფენა და დამოუკიდებელი მოსამართლეები. მონარქიული მართვის პრინციპი არის ღირსება და პატივისცემა. მთავარი ამოცანაა მოხდეს იმ სუბორდინირებული ინსტიტუციების დაცვა, რომლებიც მონარქიას დესპოტიზმისაგან განარჩევენ. ამისათვის, კანონმა უნდა უზრუნველყოს ფართო მასშტაბის საკუთრების დაუნაწევრებლობა, წარჩინებული ფენის უფლებებისა და პრივილეგიების დაცვა და ხელი შუეწყოს კანონის მართვას.

მონარქია იშლება იქ, სადაც მონარქი ან არღვევს დაქვემდებარებულ ინსტიტუციებს, ან შეეცდება საბაზისო კანონების უგულებელყოფით, თვითნებურად მართვას. მონარქიაში პიროვნული ამბიცია და ღირსების გრძნობა ერთად მუშაობს; ეს არის მონარქის სიძლიერე და სტაბილურობის საფუძველი. როდესაც ადამიანს ამოძრავებს ბუნებრივი კეთილი ნება, სურვილი ემსახუროს საკუთარ მეფეს, ის  თავისი ქვეყნისთვისაც სასიკეთოს აკეთებს.

დესპოტურ სახელმწიფოში  ერთი ადამიანი თავისი კაპრიზებისა და ნება-სურვილის თანახმად, ყოველგვრი კანონის დაცვის გარეშე მართავს ქვეყანას. დესპოტიზმის პრინციპი – შიშია. განათლება არ არის აუციელებლი და თუ ის საერთოდ არსებობს, მან უნდა დაასუსტოს გონი და გატეხოს პიროვნება. ღირსების შეგრძნებით სავსე ადამიანები პრობლემებს ქმნიან.  ამდენად, შიშმა უნდა დათრგუნოს მათი ამბიცია. ცხოველების მსგავსად ისინი ინსტიქტებით, მორჩილებით და შიშით შემოიფარგლებიან. საკუთრება არ არის დაცული, კომერცია არ ვითარდება და სახელმწიფო ღარიბია.

მონტესკიე ლიბერალ ფილოსოფოსთა შორის მოიაზრება. მისი აზრით, ლიბერალიზმი არ ნიშნავს ყველაფრის კეთების თავისუფლებას. თუ ერთი ადამიანის თავისუფლება ზიანს აყენებს სხვის თავისფლებას, სხვასაც თავის მხრივ შესაძლოა ასეთი თავისუფლება გაუჩნდეს და შესაბამისად ვერავინ იქნება დარწმუნებული საკუთარ დაუცველობაში. ლიბერალიზმი გვაძლევს მაქსიმალურად თავისუფალი ქმედების საშუალებას, სხვისი უფლებებისა და თავისუფლების შეზღუდვის გარეშე. ძალაუფლების კონტროლი  სხვადასხვა ორგანოების გადანაწილებით ხორციელდება: აღმასრულებელი, საკანომმდებლო და სამოსამართლო ხელისუფლება. თუ ერთი ადამიანის ხელში მრავალი ძალაუფლება იყრის თავს, ჩნდება ტირანიის საფრთხე. კანონი უნდა იყოს მკაფიო და ნათელი. მისი დახმარებით ადამიანს უნდა შეეძლოს საკუთარი უდანაშუალობის დამტკიცება. კანონი არ უნდა აცხადებდეს კრიმინალად იმ ტიპის ქმედებებს, რომელთა დანაშაულად დამტიცება რთულდება.

რელიგია კანონთა გონში ძალზე მცირე როლს თამაშობს. მონტესკიე რელიგიას განიხილავს იმდენად, რამდენადაც სასიკეთოდ მოქმედებს ის სამოქალაქო საზოგადოებაზე. სხვადასხვა რელიგიებს ის სხვადასხვა ტიპის მმართველობასა და გარემოს უსადაგებს. პროტესტანტიზმი უფრო რესპუბლიკელებს შეესაბამება. კათოლიციზმი – მონარქიას, ისლამი – დესპოტიზმს. რელიგიას შესწევს უნარი შეამციროს კანონებისა და ინსტიტუციების ცუდი ზეგავლენა. თუმცა, არ იქნება სწორი სამოქალაქო კანონების რელიგიური პრინციპებზე აგება. რელიგია ადამიანის სრულყოფას ცდილობს. სამოქალაქო კანონები საზოგადოების კეთილდღეობისკენ არის მიმართული. ამდენად ეს ორი ერთმანეთისგან განსხვავდება. სამოქალაქო კანონები არ არის ქცევათა რელიგიური ნორმების განტკიცების ხელშემწყობი საშუალება. ღმერთს თავისი კანონები აქვს და ის ადამიანების ჩარევის გარეშე ამტკიცებს მათ. როდესაც ადამიანი მათ დამცველად მოქმედებას იწყებს ის რელიგიას ფანატიზმისა და დევნის ინსტრუმენტად აქცევს. არც საბოლოო ჯამში არც ღმერთის და არც ქვეყნის სამსახური არ არის. თუ ქვეყნის შიგნით რამდენიმე რელიგიას ჰყავს თავისი მიმდევარი, როგორც სახელმწიფოს, ისე მოქალაქეების მხრიდან მათ მიმართ უნდა იყოს ტოლერანტული განწყობა. ერთი რელიგიის მიმდევრების მიერ სხვა რელიგიური მრწამსის ადამიანების მათ რელიგიაზე მოქცევის იძულება დაუშვებელია.

ადამიანის უფლებები

რას ნიშნავს ადამიანის უფლებები?

დეფინიცია „ადამიანის უფლებები“ ორი სიტყვისგან შედგება – ადამიანი და უფლებები.

ადამიანი არის საზოგადოებრივი გონიერი არსება: მამაკაცი, ქალი ბავშვი.

უფლება არის მოთხოვნა, რომელსაც ჩვენ ხშირად სამართლიანად ვაცხადებთ.

მაგალითად, ბავშვს აქვს უფლება წაიყვანონ ზოოპარკში თუ მშობლები შეჰპირდნენ. მაგრამ ბავშვს ზოპარკში წაყვანის იმედი შეიძლება ჰქონდეს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ამის პირობებს და გარანტიებს მშობლები ანუ მეორე მხარე იძლევა.

ამ ტიპის მოთხოვნებისაგან განსხვავებით ადამიანის უფლებები არ არის დამოკიდებული მეორე მხარის დაპირებებსა და გარანტიებზე.

მაგალითად, სიცოცხლის უფლება არ არის დამოკიდებული ვინმეს დაპირებაზე.

ადამიანის სიცოცხლე შეიძლება იყოს სხვაზე დამოკიდებული; ადამიანის სიცოცხლის უფლება შეუძლებელია დამოკიდებული იყოს ვინმეზე ან რამეზე.

სიცოცხლის უფლება არის თანდაყოლილი უფლება. სიცოცხლის უფლება ადამიანს იმიტომ ეკუთვნის, რომ  ადამიანად დაიბადა.

ამიტომ ყველას შეუძლია განაცხადოს:

მე მაქვს სიცოცხლის უფლება, უფლება, იმის და მიუხედავად რას გააკეთებთ ან იტყვით თქვენ, იმიტომ, რომ მე ადამიანი ვარ ისევე როგორც თქვენ. და თუ მე შემიძლია განვაცხადო პრეტენზია ამ უფლებაზე, მაშინ ყველას შეუძლია გააკეთოს იგივე.

ფუნდამენტური უფლებები ყოველთვის და ყველგან მთელს მსოფლიოში ყველა ადამიანისთვის ერთი და იგივეა მიუხედავად რასის, ფერის, სქესის, ენის, სარწმუნოების, პოლიტიკური თუ სხვა მრწამსის, ეროვნული თუ სოციალური წარმომავლობის, ქონების, წარმოშობის თუ სხვა სტატუსისა.

სიცოცხლის, თავისუფლების და უსაფრთხოების უფლება ადამიანის ფუნდამენტური უფლებებია.

ეს უფლებები თანდაყოლილია. და არავის – არც ერთ პიროვნებას, არც ერთ მთავრობას არ შეუძლია ადამიანისთვის ამ უფლებების წართმევა.

სიცოცხლის, თავისუფლებისა და უსაფრთხოების სხვა ფუნდამენტური უფლებები  კონსტიტუციაზე,  ქვეყნის ძირითად კანონზე მაღლა დგანან.

იურგენ ჰაბერმასი

იურგენ ჰაბერმასი – გერმანელი სოციოლოგი, პოლიტოლოგი და ფილოსოფოსი გერმანიაში, ქალაქ დუსელდორფში 1929 წლის 18 ივნისს დაიბადა. ფრანკფურტის სკოლის წარმომადგენელი ჰაბერმასი  თეოდორ ადორნოს, ჰერბერ მარკუზესა და მაქს ჰორკმეიერის სწავლებათა მიმდევარი და გამგრძელებელია. მისი კომპლექსური სოციალური თეორია და ფილოსოფია შემდეგ ინეტელექტუალურ ტრადიდიცებს ეყრდნობა: იმანუილ კანტის, ფრიდრიხ შელინგის, ჰეგელის, ვილჰელმ დითის, ედმუნდ ჰუსერლის და ჰანს გეორგ გადამეროს გერმანული ფილოსოფია. მარქსისა და ფრანკფურტის სკოლის კრიტიკული  ნეომარქსისტების თეორიები, – თეოდორ ადორნო, მაქს ჰორკჰეიმერი და ჰერბერტ მარკუზე. მაქს ვებერის, ემილ დურკჰეიმის და ჯორკ ჰერბერტ მიდის სოციოლოგიური თეორიები. ლუდვიგ ვიტგენშტეინისა და სხვების ლინგვისტური ფილოსოფია. ამერიკული პრაგმატიზმის ტრადიციები – ჩარლზ სანდერ პირის და ჯონ დიუი. ტალკოტ პარსონსისა და ნიკლას ლუმანის სოციალური სისტემების თეორია, ნეო კანტიანური ფილოსოფია. ჰაბერმასმა შექმნა დისკურსისა და კომუნიკაციური მოქმედებების ახლებური თეორიები, რამაც დასაბამი მისცა კანონისა და დემოკრატიის ახალ პერსპექტივებს. ინტელექტუალურ გარღვევას წარმოადგენს საზოგადოებრივი სფეროს სტრუქტურული ტრანსფორმაცია (1962). სადაც სხვადასხვა სწავლებებიდან მიღებული ემპირიული და თეორიული კველევების შეჯერება ახლებურ დემოკრატიის თეორიას აყალიბებს. კომუნიკაციური მოქმედების თეორიაში (1981) ჰაბერმასი გვთავაზობს კრიტიკული სოციალური თეორიის ახალ საფუძველს და თავისუფალ და თანაბარი უფლებების მქონე მოქალაქეებში დისკურსის შესაძლებლობას განიხილავს. დემოკრატიის კონცეფციები მან სხვა სტატიებშიც განავითარა, სადაც შეეხო გლობალიზაციას, მულტიკულტურულ საზოგადოებებსა და ნაციონალიზმს. მოგვიანებით ის ეთიკითა და ფილოსოფიით დაკავდა.

განსაკუთრებული  ყურადღების ღირსია მისი ესეები, სადაც  თანამედროვე საზოგადოების მრავალმხრივი ხედვები და მასში თავისუფლების შესაძლებლობაა წარმოდგენილი. ჰაბერმასის ნამუშევრებმა დიდი გავლენა იქონია სხვადასხვა სწავლებებზე, კულტურისა და მორალის თოერიაზე. რელიგიურ და პოლიტიკურ  მეცნიერებებზე, თეოლოგიასა და სოციოლოგიაზე, დემოკრატიის თეორიაზე. თავის ჰაბილიტაციის თეზისში, ჰაბერმასი გამოვიდა თანამედროვე საზოგადოების კრიტიკით, საზოგადოების, რომელმაც ლიბერალური თუ ბურჟუაზიული სფეროსა და სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეებს უღალატა და განუდგა მათ.  ავტორის აზრით, საზოგადოების ლიბერალურმა სფერომ, ძირითადმა სამართალმა და სამართლებრივმა სახელმწიფომ  დაკარგა თავისი სოციალური საფუძველი.

1981 წელს ჰაბერმასმა წარმოადგინა კომუნიკაციური ქმედების თეორია, სადაც ერთმანეთისგან გამიჯნა სამყაროს ყოფისა და სისტემის სოციალური თეორიული სხვაობები. დახასიათებები მან კომუნიკაციური და სრტატეგიული ქმედების სოციალური აქტივობის დიფერენციაციის საფუძველზე შექმნა.  ჰაბერმასისეული პრობლემების დიაგნოზი, რომლებიც თანამედროვე საზოგადოებას ეხება მსოფლიო ყოფიერების კოლონიზაციის თეზისში გამოიხატება. საფრთხე მოდის ყოფიერებაში ყოველდღიურად შემოჭრილი გარე მექანიზმებიდან.

საზოგადოებრივი სფერო სამოქალაქო საზოგადოების ნაწილია, სადაც ადამიანებს, ერთობლივად თავისუფალ და თანასწორ გარემოში საკითხების დისკუსიის, აზრთა, ინტერესების, სამომავლო გეგმების გაზიარებისა და დისკუსიის საშუალება ეძლევათ  ეს დისკუსია და დისკურსი ფასეულობების, ნორმების, კანონების და პოლიტიკების შესახებ პოლიტიკური სახის საზოგადოებრივი აზრის განზოგადებას ახდენს. ასეთი ტიპის დისკუსიები შესაძლოა წარმოიშვას სამოქალაქო საზოგადოების სხვადასხვა ერთეულებში. არსებობს უფრო ფართო საზოგადოებრივი სფერო რომელიც სხვადასხვა მინი საზოგადოებების სახით: ასოციაცები, მოძრაობები, რელიგიური ორგანიზაციები, კლუბები, ადგილობრივი ორგანიზაციები და არაოფიციალური სოციალური ქსელები მედიატორის როლს ასრულებს და  საზოგადოებრივ აზრს აყალიბებს.

სამოქალაქო საზოგადოების ბირთვი თავის თავში მოიცავს იმ ასოციაციათა ქსელს, რომელიც ორგანიზებული საზოგადოებრივი სფეროების წიაღში წარმოშობილი ზოგადი კითხვების დისკურსის გადაწყვეტას უწყობს ხელს. ასეთ დებატებში სამოქალაქო საზოგადოება არის ის ლოკუსი, რომელიც ზღუდავს სახელმწიფო ძალაუფლებას. ჰაბერმასის თანახმად, პიროვნების დემოკრატიული ტრანსფორმაციები სამოქალაქო საზოგადოებაში არსებულ საზოგადოებრივ მოძრაობებში იჩენს თავს.

მსოფლიო ყოფა კოლონოზირებულია სახელმწიფოსა და ეკონომიკის ფუნქციონალური იმპერატივებით. პრობლემები მაშინ იჩენს თავს, როცა სისტემა, რომელიც ჩვენი ტექნიკური ინტერესების დასაკმაყოფილებლად არის შექმნილი, ყოფიერების პრაქტიკულ  სივრცეში და ინდივიდებისა და ჯგუფების ყოველდღიურ ცხოვრებაში იჭრება.

სამყაროს ყოფა გულისხმობს, რომ ადამიანი დიალექტიკურად მიჯაჭვულია კულტურულ-სოციალურ კონტექსტზე. ჰაბერმასი ახდენს სამყაროს ყოფის კომპონენტების დიფერენციაციას; თავისთავადი რწმენებისა და იდეების ერთობა – კულტურა. ნორმები, ინსტიტუციები, ნდობა, რაც იცავს ჯგუფის ერთობასა და სოლიდარობას – საზოგადოება. ადამინების მიერ ათვისებული კომპეტენციები და უნარები –  პიროვნება, ინდივიდუალურობა. სიცოცხლისუნარიანი სამყაროს ყოფა წარმოებს იდეების კულტურული ტრანსმისიის, სოციალური ინტეგრაციის ფორმებისა და მისი წევრების სოციალიციზაციის გზით. მისი ნებისმიერი ტრანსფორმაცია იწვევს კულტურის, სოციალურ და პიროვნულ ცვლილებებს.

ჰაბრემასის დემოკრატიის დისკურსიულ თეორიაში მსჯელობა, დისკურსი თეორიის ცენტრალურ ნაწილს წარმოადგენს. ის გულისხმობს როგორც დისკუსიის გადაწყვეტას და კოლექტიური ქმედებების შესაძლებლობას, ისე დემოკრატიული ინსტიტუციების  ხარისხსა და მათ სიმტკიცეს. რატომ უნდა დავემორჩილო? – ასეთია ჰაბერმასისეული პასუხი. რაც არა პოლიციის ან სახელმწიფო სტრატეგიის ინტერესებს, არამედ დისკურსიულ პროცესში წარმოშობილი მტკიცებულელების მართებულობას უკავშირდება. ჰაბერმასის კაპიტალიზმის კრიტიკა ძირითადად იმას უკავშირდება, რომ საზოგადოებრივი სფერო შევიწროვებულია პოლიტიკოსების, რეკლამის გამავრცელებლების, მედიის გამო. სამოქალაქო საზოგადოების აქტივობის საფუძველი არის ის, რომ მთავრობა სრულად არ არის ხალხის წარმომადგენელი. არსებობს დემოკრატიის დეფიციტი – ვარდნა რეალურ დემოკრატიულ ქმედებებსა და იდეებს შორის. სამოქალაქო საზოგადოება უნდა დარწმუნდეს, რომ ძალაუფლების მქონენი არ ახდენენ ძალადობას და რომ თავისი ქმედებებით სისტემას უფრო დემოკრატიულს ხდიან. ერთიან თანამედროვე საზოგადოებაში დემოკრატიის ხარისხი ძირითადად საზოგადოებრივი სფეროს არსებობაზე, ხალხის პოლიტიკასა და სხვადასხვა ასოციაციებსა თუ ორგანიზაციებში ინეტელექტუალურ ჩართვაზეა დამოკიდებული, რაც ხელს უწყობს დისკურსის გზით საზოგადოებრივი აზრის ჩამოყალიბებას. ცოცხალი, ქმედითი სამოქალაქო საზოგადოება დემოკრატის არსებითი ელემენტია. ჰაბერმასი აგრძელებს საზოგადოებრივი პოლიტიკური სფეროს გამოცოცხლების შესაძლებლობების შესწავლას. ის გვთავაზობს ავტონომიური თვითორგანიზებული სამოქალაქო სფეროს ჩამოყალიბებას, რომელიც არასახელისუფლებო ფენებიდან მოდის და თვითორგანზებულია. იღბეს კვლევითი სახის მონაწილეობას სისტემის დანერგვაში  და მოქმედებს შეთანხმებით. ჰაბერმასისეული პოლემიკა გულისხმობს პრაქტიკული უთანხმოებების გადაწყვეტას და გარკვეული წესების ნაკრებს იძლევა. ამ წესებში შედის თანაბარი უფლებები ყველასთვის, არგუმენტის მხარდასაჭერი შესაბამისი დასაბუთებების ქონა; სხვადასხვა ხალხის პერპსპექტივების შესწავლა. ჰაბრემასისეული პოლემიკის თანახმად, ყველა წინადადება და შემოთავაზება კრიტიკულად უნდა გაანალიზდეს. ინფორმაციის გაზიარება ხდება ინკლუზიურად და საზოგადოებრივად. პროცესი ყველას ჩართულობას გულისხმობს. ყველას აქვს თანაბარი შესაძლებლობა მიიღოს მონაწილეობა დებატებში. დებატები თავისუფალი უნდა იყოს გარე ჩარევისგან. ყვლას აქვს წვლილის შეტანის, აზრის გამოთქმის, გაზიარების, კრიტიკის და საბოლოო დასკვნის გაკეთების შესაძლებლობა. ვალიდურია მხოლოდ ის ნორმები, რომლებიც ყველა ჩართული მხარის მიერ არის აღიარებული.  კონსენსუსი მიიღწევა მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ყველა მონაწილე მასში თავისუფლად და ძალდაუტანებლად მონაწილეობს.

იურგენ ჰაბერმასი კრიტიკული თეორიისა და პრაგმატიზმის ტრადიციების სფეროში მუშაობს. განსაკუთრებით ცნობილია მისი ნამუშევრები კომუნიკაციური მოქმედების თეორიასა და საზოგადოებრივ სფეროში. მის ნამუშევრებში ყურდაღება გამახვილებულია სოციალური თეორიის საფუძვლებსა და ეპისტემოლოგიაში. განვითარებული კაპიტალისტური საზოგადოებებისა და დემოკრატიის ანალიზზე. ჰაბერმასის თეორიული სისტემა მისდევს მიზეზის, არგუმენტის შესაძლებლობის გამოვლენას, ემანსიპაციას, რაციონალურ-კრიტიკულ კომუნიკაციის შესაძლებლობას, რომელიც დაფარულია თანამედროვე ინსიტიტუციებში, ადამიანის უნარებს, შეძლოს რაციონალური ინტერესების გამოვლენა და მის კვალდაკვალ სიარული.

ა.შ.შ. დამოუკიდებლობის დღე

ამერიკის შეერთებული შტატების კონსტიტუცია ეს არის ამერიკის შეერთებული შტატების უმაღლესი იურიდიული ძალის მქონე ძირითადი კანონი. ამერიკის კონსტიტუცია 7 თავისა და 27 შესწორებისაგან შედგება. დოკუმენტი შემუშავდა კონსტიტუციური კონვენტის მიერ. კონვენტი ფილადელფიაში 1787 წელს შეიკრიბა. ახლად ჩამოყალიბებული ფედერალური მთავრობისათვის ეს ურთულესი პერიოდი იყო. მოქალაქეები უკმაყოფილებას გამოხატავდნენ მთავრობის მიმართ, თვლიდნენ, რომ სწორედ მთავრობის უუნარობის გამო ვერ ხერხდებოდა ქვეყნის მასშტაბით ერთიანი საკანონმდებლო სივრცის შექმნა. ერთობის მომავალი საფრთხის გამო წუხდნენ და მთავრობისაგან რეალურ ქმედებებს ითხოვდნენ ცნობილი სახელმწიფო მოღვაწეებიც.

გადაწყვეტილება მოულოდენლად გამოჩნდა. ცამეტივე შტატისათვის მყარი სავაჭრო რეგულაციების შესამუშავებლად 1786 წელს ანაპოლისში, მერილენდში შეიკრიბა ხუთი შტატის წარმომადგენელთა კონვენტი. გადაწყდა, დეკლარირებული მიზნის მისაღწევად ყველა შტატი საკუთარ წარმომადგენლებს აირჩევდა. დადგენილ იქნა, არჩეული დელეგატები გაეგზავნათ კონფედერაციის მუხლების გადასასინჯ კონვენტზე,

კონვეტზე საბოლოოდ უნდა შეჯემებულიყო ის დებულებები, რომლებიც ფედერალური მთავრობისათვის წარსადგენი კონსტიტუციისთვის მნიშვნელოვანი იყო და ერთობის მოთხოვნებს პასუხობდა.

1787 წლის თებერვალში კონგრესმა აღნიშნული წინადადება მიიღო. სამი თვის შემდეგ შეიკრიბა კონსტიტუციური კონვენტი. 12 შტატს 55 დელეგატი წარმოადგენდა. როუდ აილენდის შტატმა წარმომადგენლების წარგზავნაზე უარი განაცხადა. გაზრდილ ფედერალურ რეგულაციებში ის წარმატებული სავაჭრო ინდუსტრიისთვის საფრთხეს ხედავდა. კონვენტის პრეზიდენტად ჯორჯ ვაშინგტონი აირჩიეს. შეზღუდული და დელეგილირებული ძალაუფლების მქონე მთავრობის ჩამოყალიბებაზე მუშაობა 16 კვირა გაგრძელდა. 1787 წლის 17 სექტემბერს 39 დელეგატმა მოაწერა ხელი კონსტიტუციას და კონფედერაციის კონგრესს გაუგზავნაა. 28 სექტემბერს კონგრესმა კოსნტიტუცია რატიფიკაციისათვის შტატებს გადაუგზავნა. მეშვიდე მუხლის თანახმად იმისათვის, რომ კონსტიტუციას კანონის ძალა მინიჭებოდა, შტატების ორი მესამედის მიერ უნდა ყოფილიყო რატიფიცირებული. ფერმერებსა და გლეხებში ცხარე კამათი წარმოიშვა. ზოგიერთი მათი  წარმომადგენელი რატიფიკაციის წინააღმდეგ გამოდიოდა. ერთი  ნაწილი მხარს შტატების სუვერენობას უჭერდა, მეორე ნაწილი –მოქალაქეთა ფუნდამენტური უფლებების გამო ღელავდა. მოგვიანებით სწორედ მსგავსი საკითხების მოგვარებას ითვალისწინებდა კონსტიტუციის პირველ 10 შესწორება. როუდ აილენდი იყო ბოლო შტატი, რომელმაც კონსტიტუციის რატიფიცირება მოახდინა.

შტატის გადაწყვეტილებაზე უდიდესი გავლენა იქონია, კონგრესის განცხადებებმა, რომლებშიც როუდ აილენდის შტატი უცხო ქვეყნად გამოცხადდებოდა, თუ შტატი კონსტიტუციის რატიფიცირებას დროულად არ მოახდენდა.

 

 

სოლონის კანონები

ძველ საბერძნეთში წარჩინებულ მოქალაქეთა და დემოსს შორის არაერთი შეიარაღებული შეტაკების შემდეგ ათენში ძვ.წ 594 წელს არხონტად არჩეული იქნა სოლონი – კეთილშობილი და პატივსაცემი ადამიანი, რომელმაც ათენში მნიშვნელოვანი რეფორმები გაატარა და შემოიღო კანონმდებლობა რომელიც „სოლონის კანონების“ სახელით არის ცნობილი.

რა იყო მნიშვნელოვანი სოლონის კანონმდებლობაში:
1. ათენის მოქალაქეები გათავისუფლდნენ ვალის გადახდის ვალდებულებიდან. ამ კანონით ვალის ქონით გამოწვეული მონობა მოისპო. სოლონის რეფორმას ათენელი გლეხები „სისახფია“-ს ანუ „ტვირთის ჩამოფერთხვას“ უწოდებდნენ.

2. გლეხებს საკუთრებაში დაუბრუნდათ მიწის ნაკვეთები, რომლებიც მანამდე ვალის გამო დაგირავებული ჰქონდათ.

3. აიკრძალა ვალის გამო ადამიანის მონად გაყიდვა, ყველა გაყიდული მონის გამოხსნის ვალდებულებას სახელმწიფო თავის თავზე იღებდა. რეფორმამ მნიშვნელოვნად შეარყია წარჩინებულთა ძალაუფლება, რადგან რეფორმამდე მიწებს ძირითადად ევპატრიდები ფლობდნენ, რეფორმის შემდეგ კი მიწის მცირე ნაკვეთები გლეხობას გადაეცა.

სოლონი მონობის გაუქმების წინაარმდეგი არასოდეს ყოფილა, მას თავად ჰყავდა მონები. რეფორმა, რომელიც მან გაატარა მონობის წინააღმდეგ მხოლოდ ათენელთა მონობის წინააღმდეგ იყო მიმართული. მისი აზრით, ვალის გამო გლეხების მონად გაყიდვა ხელს უშლიდა ათენში მეურნეობის განვითარებას. ხოლო, რაც შეეხება გლეხებისათვის დამატებითი მიწების გადაცემას, სოლონი ამას საჭიროდ არ თვლიდა.

სოლონის რეფორმა სახელმწიფო მოწყობის საკითხებსაც შეეხო:

სოლონმა ათენის მკვიდრი მოსახლეობა შემოსავლების მიხედვით დაყო ოთხ კატეგორიად: მსხვილი მონათმფლობელები, – მათი შემოსავალი 500 ერთეულს აღემატებოდა; მეორე კატეგორიას მხედრებს უწოდებდნენ – მათი შემოსავალი 300 ერთეული იყო; მესამე – ზებგიტები – მათი შემოსავალი 200 ერთეულს არ აღემატებოდა და მეოთხე კატეგორიაში გაერთიანდა ყველა მცირე შემოსავლის მქონე ათენის მოქალაქე.

მოსახლეობის არც ერთ კატეორიას არ მიეკუთვნებოდნენ მონები და შესაბამისად მათ არც რაიმე უფლება ჰქონდათ.

მოქალაქეების დაყოფამ შემოსავლების მიხედვით დიდად შეარყია დიდგვაროვანთა წარმოშობის მნიშვნელობა. მთავარი ახლა ქონება გახდა, ვისაც შემოსავალი ჰქონდა,  მოქალაქეთა დაყოფის უმაღლეს კატეგორიაში ხვდებოდა.

სოლონის კანონების მიხედვით სახელმწიფო საქმეებს ათენში ჯერ სახალხო კრება განიხილავდა, შემდეგ კი სოლონის მიერ შექმნილი ოთხასთა საბჭო და სხვადასხვა ოფიციალური პირები.

სახალხო კრებაში მონაწილეობას იღებდნენ ოთხივე სოციალური ფენის წარმომადგენლები. რაც შეეხება ოთხასთა საბჭოსა და ქვეყნის ოფიციალურ ორგანოთა თანამდებობებს ეს თანამდებობები ფეტებისთვის მიუწვდომელი იყო. არხონტებად და ხაზინადრებად მხოლოდ პირველი კატეგორიის მოქალაქეები ინიშნებოდნენ, სხვა თანამდებობებზე კი – მხედრები და ზევგიტები.

თანამდებობის პირთა არჩევის საკითხების განხილვისას სახალხო კრებას მნიშვნელოვანი როლი ჰქონდა. სხვა საკითხები, განიხილებოდა ოთხასთა საბჭოში. ქალები სახალხო კრებაში მონაწილეობას არ იღებდნენ.

უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა სოლონის მიერ სასამართლოს შექმნას, სადაც მოსამართლეთა შერჩევა ათენის მოქალაქეებიდან ხდებოდა, რომელთა ასაკიც 30 წელი იყო. სასამართლოს წევრთა არჩევა კენჭისყრით ხდებოდა, ამასთან, სოციალურ სტატუსსა და შემოსავლებს მნიშვნელობა არ ჰქონდა.

ათენის ჯარში პირველი მაღალი ფენის წარმომადგენლები ცხენოსანთა რაზმში მსახურობდნენ, ზევგიტები მძიმედ შეიარაღებულ ქვეით ჯარს წარმოადგენდნენ, ხოლო მსუბუქად შეიარაღებული რაზმის მეომრები ფეტები იყვნენ.

სოლონის კანონებმა დასაბამი მისცა ათენში დემოკრატიის განვითარებას. (სიტყვა დემოკრატია ბერძნულად „ხალხის მმართველობას“ ნიშნავს).

ლეგენდის მიხედვით კანონების შემოღების შემდეგ სოლონმა ათენელ მოქალაქეებს მოსთხოვა ფიცი დაედოთ, რომ 10 წლის განმავლობაში არ შეცვლიდნენ მის კანონებს, თვით სოლონი კი შორეულ მოგზაურობაში გაემგზავრა.

ათენში დაბრუნებულმა სოლონმა ნახა, რომ დემოსსა და არისტოკრატიას შორის ბრძოლა კვლავ გრძელდებოდა.

სოლონმა მრავალი სხვა რეფორმატორის ბედი გაიზიარა. მისი რეფორმებით უკმაყოფილებას გამოთქვამდნენ მდიდრები, (მათ მუქთა სამუშაო ძალა და ვალში აღებული მიწები დაკარგეს) და გლეხები – რომლებიც რეფორმის შედეგად უკმაყოფილონი დარჩნენ, ვინაიდან მათ სარგებლობაში არასაკმარისი მიწები იყო.

ზალეუკოსის კანონები

ძველი საბერძნეთის კანონმდებლის ზალეუკოსის საქმიანობის შესახებ ძალიან ცოტა რამ არის ცნობილი. იგი ძვ. წ. VII საუკუნეში ცხოვრობდა. ზოგიერთის აზრით იგი პითაგორას მოსწავლე ან მონა იყო. კანონები, რომელიც მან შექმნა მიმართული იყო კერძო და საზოგადოებრივ ურთიერთობებში მორალური, წესრიგის დამყარებაზე და ძალზედ მკაცრ ხასიათს ატარებდა.

ზალეუკოსის კანონი ითვალისწინებდა კანონში ცვლილების შეტანასაც, ამ შემთხვევაში კანონში ცვლილების შეტანის მსურველი სხდომაზე კისერზე თოკშემოხვეული მოდიოდა და იმ შემთხვევაში თუ კანონში შესატანი ცვლილება არ იქნებოდა გათვალისწინებული იქვე იხრჩობდა თავს. ამიტომ 300 წლის განმავლობაში ზალეუკოსის კანონებში მხოლოდ 2 შესწორება იქნა შეტანილი. ზალეუკოსს მიაწერენ სხვადასხვა სახის დამნაშავეთა მიმართ მოსამსართლეთა თვითნებური გადაწყვეტილებების აღკვეთის მიზნით გარკვეული სახის სასჯელის დაწესებასაც.

როგორც აღვნიშნეთ ზალეუკოსის კანონში სულ ორი ცვლილება შევიდა.

კანონში ეწერა: „თვალის ამომთხრელი თვითონ კარგავს თვალს“ შესწორებულ კანონს დაემატა „… თუ ვინმე ცალთვალას თვალს ამოთხრის –  ორივე თვალს დაკარგავს“. ყველა დაეთანხმა ამ ცვლილებას – როგორც სამართლიანს. მეორე შესწორება ასეთი იყო: „ვინც ცოლს უშვილობის გამო შორდება, მას უფლება აქვს ახალი ცოლის მოყვანისა“, შესწორება კი ასე გამოიყურებოდა „… მაგრამ არა ყოფილ ცოლზე უმცროსისა“.

ინგლისის თავისუფლების დიდი ქარტია

The Great Charter of Liberties

Magna Carta Libertatum

1215 წ. ინგლისურმა არისტოკრატიამ და სასულიერო პირებმა გაილაშქრეს მეფე იოანე I უმიწაწყლოს მიერ ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების წინააღმდეგ და აიძულეს მეფემ ხელი მოეწერა დოკუმენტისთვის რომლითაც გარანტირებული იქნებოდა მათი უფლებები და პრივილეგიები. თავისუფლების დიდი ქარტია ლათინურ ენაზეა შედგენილი და შეიცავს პრეამბულასა და 63 მუხლს. ეს დოკუმენტი ბრიტანეთის მმართველობის სისტემის ერთგვარი საფუძველია. ინგლისში Magna Carta Libertatum განიხილება, როგორც პირველი საკონსტიტუციო აქტი. დიდი ქარტიის ორი ასლი ინახება ბრიტანეთის მუზეუმში ლონდონში, ერთი ლინკოლნის ტაძარში, ერთიც სოლსბრეინის ტაძარში.

Magna Carta Libertatum აღიარებულია „ინგლისური თავისუფლების ქვაკუთხედად“ და მიუხედავად იმისა, რომ ის ფეოდალიზმის პერიოდის სამართლებრივი დოკუმენტია, სწორედ მან შექმნა ის საფუძვლები, რომლებმაც წარმოშვეს წინაპირობები საზოგადოების ცხოვრებაში თავისუფლებისა და კანონის უზენაესობის შემდგომი განმტკიცებისათვის. ქარტიაში ნათქვამია, რომ „ქვემოთ დაწერილი თავისუფლებანი“ ენიჭება სამეფოს ყველა თავისუფალ ადამიანს, რათა „ფლობდნენ მათ“.

 Magna Carta-ს 63 მუხლის უმრავლესობა ფეოდალების უფლებების დაცვას ემსახურება. დოკუმენტში უზრუნველყოფილია ეკლესიის პრივილეგიებიც. ქარტიის რამოდენიმე მუხლში საუბარია საშუალო სოციალური ფენის უფლებებზე.

ქარტიის ხელმოწერიდან ერთი წლის შემდეგ მეფე იოანე გარდაიცვალა. ტახტზე ავიდა მისი მცირეწლოვანი შვილი ჰენრიჰ III. 1216 წელს ნოემბერში თავისუფლების დიდი ქარტია  ხელახლა გამოიცა. ქარტიის რამოდენიმე მუხლი გაუქმდა. ქარტიის ახალი გამოცემა ძირითადად  კერძო საკუთრების უფლებებს შეეხო. 1225 წლის თებერვალში, როდესაც ინგლისის მეფე ჰენრიჰი III სრულწლოვანი გახდა, გაჩნდა თავისუფლების ქარტიის მესამე რედაქცია, სწორედ ქარტიის ეს ვერსია განიხილება ნორმატიული კანონის საწყისად, რომელსაც მხარს უჭერდნენ გვიანი შუასაუკუნეების ინგლისელი მეფეები.

ინგლისისის თავისუფლების დიდი ქარტიის ისტორიული მნიშვნელობა

1215 წლიდან საუკუნეების შემდეგ Magna Carta მეფის ძალაუფლების შეზღუდვის სიმბოლოდ იქცა ხოლო დროთა განმავლობაში მოხდა მისი განხილვა ქვეყნის ფუნდამენტურ კანონონად. მე-17 საუკუნიდან ეს დოკუმენტი ინტეპრეტირდა, როგორც სახელმწიფოებრივი აქტი, რომელიც უზრუნველყოფდა მეფის ძალაუფლების კონსტიტუციურ კონტროლს, აქტის მიხედვით შეუძლებელი იყო ახალი გადასახადებისა და კანონების შემოღება პარლამენტის თანხმობის გარეშე, დაკანონდა სისხლის სამართლის საქმეების ნაფიც მსაჯულთა სასამართლოს მიერ განხილვის ვალდებულება, ასევე მართვის დემოკრატიული პრინციპებიი და მიუკერძოებელი სასამართლოს დანერგვა. მე-17 საუკუნეში ინგლისის მეფეთა დინასტიის სტიუარტებთან ბრძოლაში ისეთმა იურისტმა და პარლამენტის წევრმა, როგორიც იყო ედვარდ კოუკი, თავისუფლების დიდი ქარტია განმარტა როგორც დოკუმენტი, რომელიც უზრუნველყოფდა მითითებულ უფლებებს.

მე-18 საუკუნეში სამართლმცოდნე უილიამ ბლაკსონმა ეს ინტერპრეტაცია ჩაწერა ინგლისის კანონების თავის ცნობილ კომენტარებში (Commentaries on the Laws of England) მე-19 საუკუნის ისტორიკოსებმა და საზოგადო მოღვაწეებმა თავისუფლების დიდი ქარტია ინგლისური თავისუფლების გარანტად გამოაცხადეს. ამ თვალსაზრისით Magna Carta-მ დიდი პოლიტიკური და სამართლებრივი გავლენა იქონია ამერიკის კოლონიური პერიოდის ისტორიაში. თავისუფლების დიდი ქარტიის დებულებებმა განვითარება ჰპოვა ამეერიკის კონსტიტუციაში.

საავტორო უფლებები

საავტორო უფლება – ტერმინი მეთვრამეტე საუკუნის დასაწყისში გაჩნდა. თავდაპირველად ის მხოლოდ ლიტერატურულ ნაწარმოებებსა და კარტოგრაფიაზე ვრცელდებოდა. 1709 წელს  მიღებული იქნა დედოფალ ანა სტიუარტის სტატუტი, რომელიც არეგულირებდა ინტელექტუალური კუთვნილების საკითხებს. სტატუტში შეიტანეს  ორი მნიშვნელოვანი მუხლი: 1) ავტორს, სპეციალურ რეესტრში უნდა დაერეგისტრირებინა საკუთარი ნამუშევარი. 2) საავტორო უფლება განისაზღვრებოდა 28 წლით. ამ პერიოდის გასვლის შემდეგ ავტორის ქმნილება საზოგადოების კუთვნილება ხდებოდა.

1564 წლის 19 მარტს ვენეციაში პირველად მიიღეს კანონი საავტორო უფლებათა დაცვის შესახებ. ეს იყო პირველი ამ ტიპის კანონი, სადაც აღიარებული იყო ე.წ. „მორალური უფლება“, რომლის თანახმად, მხოლოდ კონკრეტული გამოგონების ავტორს ეძლეოდა უფლება გარკვეული პერიოდის განმავლობაში საკუთარი ინოვაციის გამოყენებაზე.

ამ პერიოდში მოღვაწეობდა ლეონარდო და ვინჩიც, თუმცა მიუხედავად არაერთი გამოგონებისა, მას ამ კანონით მონიჭებული უფლებებით არ უსარგებლია. შესაძლოა, ის გაურბოდა ეკლესიასთან დაპირისპირებას. საეკლესიო პირები ნებისმიერი სახის ინოვაციის მიმართ სკეპტიკურად იყვნენ განწყობილი.

შუა საუკუნეებში ამ კანონის წინამორბედი იყო ე.წ. პრივილეგიები, რომელსაც მონარქი ავტორს ანიჭებდა და ისინი ძირითადად მხატვრულ ნაწარმოებებზე ვრცელდებოდა. თუმცა, ისიც უნდა ითქვას, რომ ბევრი შემოქმედი თავად გაურბოდა ასეთ პრივილეგიას, რადგან საკუთარი ქმნილების მთავარ ავტორად ღმერთს მიიჩნევდა, თავად კი ღმერთის ქმნილების შემსრულებელი იყო.

მეხცრამეტე სუკუნიდან საავტორო უფლებების საკითხი უფრო აქტიური გახდა და ლიტერატურულ ნაწარმოებებს სხვა ტიპის ქმნილებებიც დაემატა. 1865 წელს ფოტოგრაფიაც ინტელექტუალურ კუთვნილებად იქნა აღიარებული. უნდა აღინიშნოს, რომ კანონი სავტორო უფლების შესახებ მაინცდამაინც ეფექტურად ვერ მუშაობდა. ამის მაგალითია ჰარიეტ ბიჩერ სტოუს „ბიძია თომას ქოხი“ რომელიც ძალიან რეზონანსული ნაწარმოები იყო და მისი რამდენიმე ათეული არალეგალური თარგმანი გაკეთდა. ბიჩერ სტოუს არაერთი მცდელობის მიუხედავად მან ვერცერთი მთარგმნელის წინააღმდეგ ვერ შეიტანა სასამართლო სარჩელი.

1866 წელს მიიღეს ბერნის კონვენცია, რომელიც საერთაშორისო ხასიათის დოკუმენტი გახდა. მისი მიზანი იყო ყველა ქვეყნისთვის საერთო საავტორო უფლებები დაეწესებინა. სწორედ მის საფუძველზე შეიქმნა ინტელექტუალური საკუთრების მსოფლიო ორგანიზაცია.

2012 წელს შვედეთში ოფიციალურად დარეგისტრირდა „კოპიმიზმის მისიონერული ეკლესია“ (copy me). რელიგიური ორგანიზაციის მთავარი მიზანია ფაილებისა და დოკუმენტების თავისუფალი და შეუზღუდავი გაცვლა-გამოცვლა. იარსებებს სპეციალური საიტი, სადაც კულტის მიმდევრები განათავსებენ და სურვილის შემთხვევაში უსასყიდლოდ გადმოიწერენ სასურველ ინფორმაციას. რელიგიის დამფუძნებლები ახალაზრდა „პირატული“ მოძრაობის წარმომადგენლები არიან. ისინი იმედოვნებენ, რომ ამიერიდან პირატულ საქმიანობასთან მებრძოლი ორგანიზაციები ვეღარ შეძლებენ მათთვის ხელის შეშლას. რადგან ორგანიზაციის საქმიანობა დაცული იქნება შვედეთის კანონით რელიგიის თავისუფლების შესახებ.

12 დაფის კანონი

ძვ. წ V საუკუნეში რომში შეიქმნა პირველი ცივილური კანონების კრებული, რომელსაც „12 დაფის კანონს“ უწოდებენ. მრავალი საუკუნის განმავლობაში რომში ეს კანონები განიხილებოდა როგორც საჯარო და კერძო სამართლის ძირითადი წყარო (fons omnis publici privatique juris).

ძვ. წ. 451 წ. დეცემვირებმა (decem – ათი, vir – კაცი). – რომის რესპუბლიკის კოლეგიამ, რომელსაც ევალებოდა თავისუფლებასთან დაკავშირებულ პროცესში მონაწილეობა, ბრინჯაოს 10 დაფაზე ამოტვიფრა კანონები, რომელთაც ძვ. წ. 450 წ. კიდევ ორი დაფა დაემატა, მათ „12 დაფის კანონი“ ეწოდა. დაფები რომაელებმა ქალაქის მთავარ მოედანზე გამოფინეს, რათა ყველას შეძლებოდა მისი წაკითხვა.

„12 დაფის კანონი“ ყველაზე მეტად პლებეების ინტერესებს იცავდა სასამართლოში მოსამართლე პატრიციების თვითნებობისგან. კანონი პირველ ეტაპს წარმოადგენდა პატრიციებთან თანასწორობისათვის ბრძოლაში.

„12 დაფის კანონებმა“ ჩვენამდე ფრაგმენტების სახით მოაღწია. ცნონები მათ შესახებ გვხვდება ძველი ავტორების (იურისტების) ციცერონის, ულპიანის, გაიუსის და სხვათა თხზულებებში.

1816 წელს ისტორიკოსმა ნუბურმა ქალაქ ვერონაში აღმოაჩინა ძვ.წ. II საუკუნის იურისტის გაიუსის თხზულება – „ინსტიტუციები“ – ეს ნაშრომი წარმოადგენდა რომის იურიდიული სკოლების სახელმძღვანელოს. თქმულების მიხდვით, თითქოს ნიბურს გადაუბრუნდა სამელნე და როდესაც ხელნაწერიდან მელნის ლაქას შლიდა, შემთხვევით აღმოაჩინა ახალი ნაწერი.

„12 დაფის კანონის“ მთავარ მონაპოვარს წარმოადგენდა არა მის შინაარსი, არამედ მოსამართლე კონსულების ფორმალური ვალდებულება ეხელმძღვანელათ ამ კანონების შესაბამისად, რაც განაჩენს უფრო ღიას და საჯაროს ხდიდა.