მონობის ისტორია

მონობა მსოფლიოში ცივილიზაციასთან ერთად გაჩნდა. მონადირე-შემგროვებლებს და მცირე ფერმერებს მონის და დამხარე მუშახელის აუცილებლობა არ ჰქონიათ. ისინი ადვილად ახერხებდნენ საკუთარი თავისთვის საკვების შოვნას. სოფლად შექმნილმა ზედმეტმა სანოვაგემ ქალაქებში სხვადასხვა ხელობის ფართო სპექტრის გაჩენას შეუწყო ხელი. დიდ ფერმასა თუ სახელოსნოში სანდო იაფ მუშახელს ნამდვილი სარგებელი მოჰქონდა, ასეთი მუშახელი მინიმალურ საკვებსა და საცხოვრებელს ითხოვდა. შესაბამისად, გაჩნდა მონობის პირობები. ყველა ანტიკურ ცივილიზაციაში მონა ჩვეული მოვლენა იყო. ამას ხელს უწყობდა გაუთავებელი ომები. როდესაც ქალაქი მტერს ბარდებოდა, იქაური მაცხოვრებლები ავტომატუტრად დამპყრობლების მონები ხდებოდნენ. არსებობდა ამის ხელშემწყობი სხვა გარემოებებიც: მეკობრეები, კრიმინალი, გადაუხდელი ვალი და ა.შ. ღარიბები ხშირად საკუთარ შვილებს ყიდდნენ. მონების შვილები მონებად იბადებოდნენ. მონებზე ინფორმაცია ძველ საზოგადოებებში უმეტესად მათ ლეგალურ სტატუსს უკავშირდება, და ის მეპატრონის კუთვნილებას წარმოადგენს.

ჰამურაბის კანონებში, რომელიც ჩვენს წელთაღრიხვამდე მე- 18 საუკუნით თარიღდება, იძლევა დეტალებს თავისუფალი ადამიანებისა და მონების მკურნალობისთვის ექიმებისთვის მინიჭებულ ჯიდლოებსა და ჯარიმებზე. აქვე უნდა ითქვას, რომ ბაბილონში მონებს საკუთრების უფლება ჰქონდათ.

საბერძნეთში, როგორც სპარტა, ისე ათენი, სრულიად ემყარებოდა იძულებით შრომას. თუმცა, შეიძლება ითქვას, სპარტა უფრო ბატონყმობას ავითარებდა, ვიდრე მონობას. სხვაობა ის იყო, რომ სპარტელი მონები, დაპყრობის შედეგად მონები იყვნენ, საკუთარ მიწაზე რჩებოდნენ და იძულებულნი იყვნენ სპარტელ ბატონებზე ემუშავათ. ათენში კი მონებს ნაკლები უფლებები ჰქონდათ. მათი მდგომარეობა მათ მიერ შესრულებულ სამუშაოზე იყო დამოკიდებული. ყველაზე მტკივნეული მაღაროელების შრომა იყო. რომლებიც ბატონებს სიკვდილამდეც კი მიჰყავდათ. სხვა კატეგორიები, მაგალითად პოლიციური ძალები, ნაკლებად სასტიკ მდგომარეობაში იყვნენ. მონების უმეტესობა იყო შინაური მონა. მათი ბედი დამოკიდებული იყო მათსა და ბატონს შორის ურთიერთობაზე. ზოგჯერ ეს ურთიერთობა შედარებით კეთილგანწყობილი იყო. ქალებს ანდობდნენ შვილებს. მამაკაცები უძღვებოდნენ სახლის მეურნეობას. იყვნენ დამხმარენი კომერციის საკითხებში.

მეტი უფლებით სარგებლობენ მონები ძველ რომში. ყველაზე პრივილირიგირებულნი იმპერატორის სამდივნოში მსახურობენ. იმპერიამდე ორი საუკუნით ადრე რომაელებს ურიცხვი რაოდენობის მონები ჰყავდათ და განსაკუთრებული სისასტიკით ეპყრობოდნენ. მაღაროებში მათ ზედამხედველები უსწორდებოდნენ. მინდორში, ბორკილებდადაბულებს ამუშავებდნენ. გლადიატორებად აბრძოლებდნენ სასტიკ ორთაბრძოლებში.

მონობა შუასაუკუნეებშიც გაგრძელდა. მონებს ძირითადად სახლის მეურნეობისთვის, ან ჯარში იყენებდნენ. ბორკილებიანი მონების თემა მხოლოდ მოგვიანებით, კოლონიალისტურ ამერიკაში ბამბისა და თამბაქოს მოპოვებისას იჩენს თავს. მუხედავად ამისა, მონებით ვაჭრობა განსაკუთრებით ინტენსიური გახდა და ძირითადი ფოკუსი ხმელთაშუაზღვა იყო. იქაური გეოგრაფიული და ეკონომიკური გარემო განსაკუთრებით უწყობდა ხელს მონობის ზრდას. ცივილიზირებული რეგიონები გარს ერტყმოდა ცენტრალურ ზღვას. ჩრდილოეთით და სამხრეთით გაჭიმული ტერიტორიები შედარებით ნაკლებ განვითარებული ტომებით იყო დასახლებული. ომების შედეგად, მათი დიდი ნაწილი მონა ხდებოდა.

მეათე საუკუნეში, გერმანების მიერ იმდენი სლავი იქნა შეპყრობილი, რომ მათი სახელი მონის slave საერთო სახელი გახდა. ხმელთაშუაზღვის სამხრეთით, არაბთა დინასტიები ასევე ხელს უწყობდა მონებით ვაჭრობას. აფრიკაში, ჩადის ტბის ნაპირებთან შეპყრობილნი მუსულმანურ სამყაროში არაბთა მონები ხდებოდნენ. მუსულმანური სამყარო მერვე საუკუნეში ესპანეთიდან სპარსეთამდე იყო გადაჭიმული. მონობა ნებადართული იყო მუჰამედის დროსაც და ყურანშიც მის საწინააღმდეგოდ არაფერია ნათქვამი. თუმცა ხაზგასმულია, რომ ქალებს მეტი სიფრთხილით უნდა მოეპყრან.

ქრისტიანულ ევანგელიაში მონობაზე რაიმე განსაკუთრებულ მინიშნებას ვერ ვხვდებით. ადრეულ შუა საუკუნეებში რომის ეკლესიის ეპისკოპოსები უკმაყოფლებას გამოთქვამდნენ მონების მეპატრონეების წინააღმდეგ, რომელთა დინასტიაც ჩრდილოეთ ევროპაში აღმოცენდა.

მე-15 საუკუნეში, აფრიკაში, სამხრეთ საჰარას ტერიტორიაზე პირველად შემოვიდა პორტუგალიელთა ექსპედიცია და გაიხსნა მონებით ვაჭრობის ახალი არხი. კაპო ვერდეს კლდიანი და მიუვალი სანაპირო ზოლი დაუსახლებელი იყო. თუმცა უხვად მოიცავდა ტროპიკებს და კარგი მდებარეობა ჰქონდა დასავლეთ აფრიკას, ევროპას და ამერიკას შორის. პორტუგალიელები აქ დაახლოებით 1460 წელს სახლდებიან და დიდი რაოდენობით აფრიკელ მონებს ყიდულობენ. მონები მუშაობენ პლანტაციებში, მოჰყავთ ბამბა. დაკავებულნი არიან ქსოვილების რთვით. გვინეაში სამოსს მონებზე ცვლიან. ყიდიან გემებზე, რომლებიც კაპე ვერდეს სტუმრობენ. აფრიკელი მონებით ვაჭრობა, კაპე ვერდეს კუნძულებთან ერთად ფართოდ ვრცელდება კარიბსა და ამერიკაში შაქრის, ბამბის, თამბაქოს მოპოვების ზრდასთან ერთად. პორტუგალიელები ზრდიან მონოპოლიას აფრიკელი მონების ბრაზილიაში, საკუთარ კოლონაში გადაყვანაზე. მეთვრამეტე საუკუნისთვის მონათა გადამყვანი გემების უმეტესობა ბრიტანული იყო. ისინი ე.წ. სამკუთხა ვაჭრობაში იყვნენ ჩართულნი. ამ ტიპის ვაჭრობა გემების მფლობელთათვის განსაკუთრებით მიმზიდველი იყო. გემები გამოდიოდნენ ლივერპულიდან ან ბრისტოლიდან, იტვირთებოდნენ დასავლეთ აფრიკაში მოთხოვნილი საქონელით – ცეცხლსასროლი იარაღით, ალკოჰოლური სასმელით, ბამბის ქსოვილით. საქონელს გვინეის ყურესთან ბევრი მსურველი ვაჭარი ხვდებოდა. ისინი სთავაზობდნენ მონებს, რომლებიც აფრიკიდან ამერიკაში უნდა გადაეყვანათ. მონებს გემზე გაუსაძლის პირობებში უწევდათ ყოფნა, ბევრი მათგანი ცოცხალი ვერც აღწევდა დანიშნულების ადგილამდე.

პირველი ძვრა მონობის წინააღმდეგ 1688 წელს, აფრა ბენის მიერ დაწერილმა რომანმა გამოიწვია. რომანი აფრიკელი პრინცისა და მისი შეყვარებულის ისტორიას აღწერდა. ინგლისელების მიერ შეპყრობილი მონის ამბავს, რომელიც სურინამიში გადაიყვანეს. ამ პერიოდისათვის კვაკერები უკვე ღიად აფიქსირებდნენ თავის პოზიციას მონობის წინააღმდეგ. 1772 წელს მოხდა მნიშვნელოვანი პრეცედენტი, როდესაც მოსამართლე მენსფილდმა, ჯეიმს სომერსეტი, რომელიც ამერიკელი ბატონის კუთვნილება იყო, გაათავისუფლა, რადგამ სომერსეტმა ინგლისის მიწაზე დაადგა ფეხი. მალე, როდესაც ამერიკელმა კოლონიებმა დამოუკიდებლობისთვის ბრძოლა დაიწყეს, კვაკერები ისევ გააქტიურდნენ. 1774 წელს კვაკერებმა ბრიტანეთში მონებით ვაჭრობაში მონაწილეთა გარიცხვის გადაწყვეტილება მიიღეს. ამავე წელს, პენსილვანიაში, მათ დაარსეს პირველი აბოლიციონისტური საზოგადოება. პირველი შტატი, სადაც მონობა გაუქმდა იყო მასაჩუსეთი. რამდენიმე წელიაწადში მას სხვა ჩრდილოეთმა შტატებმა მიბაძეს. მძიმე რჩებოდა მდგომარეობა სამხრეთში.

1787 წელს, ლონდონში, ჩამოყალიბდა მონებით ვაჭრობის გაუქმების ასოციაცია, სადაც წამყვან როლს კვლავ კვაკერები ასრულებდნენ. 1807 წელს ატლანტიკის ოკეანის ორივე მხარეს, მონებით ვაჭრობა არაკანონიერად გამოცხადდა.

1787 წელს ამერიკის კონსტიტუციურმა კონგრესმა, სამხრეთის შტატების ზეწოლით, მიიღო გადაწყვეტილება, მომდევნო 20 წლის განმავლობაში მონობასთან დაკავშირებით არანაირი კანონი არ ყოფილიყო მიღებული. ვადის გასვლისთანავე, 1808 წლის 1 იანვარს, მონებით ვაჭრობა გაუქმდა. ამავე წელს, ლონდონში პარლამენტმა აკრძალა მონების ტრანსპორტირება ბრიტანულ გემებზე და მათი იმპორტი ბრიტანეთის კოლონიებში.

მონობის თემა სამხრეთ და ჩრდილოეთის შტატებს შორის მუდმივი დაპირისპირების საგანი იყო. განსაკუთრებით მდგომარეობა გამწვავდა 1819 წელს, მისურის სახელმწიფოებრიობასთან დაკავშირებული კონგრესის დებატებით. კენტუკის მეზობელი მისურის შტატი პლანტაციებში მომუშავე ბევრ მონას ფლობდა. 1819 წელს, ნიუ იორკელი კონგრესმენი ჯეიმს თოლმაგი გამოვიდა წინადადებით, აკრძალულიყო მონების შემდგომი შესყიდვა და იმ დროისთვის არსებულ მონათა შვილები 25 წლის ასაკში განთავისუფლებულიყვნენ მონობისაგან. წარმომადგენლების პალატამ, სადაც უმეტესობა ჩრდილოეთიდან იყო, ცვლილებას მხარი დაუჭირა. სენატში, სადაც თერთმეტ ჩრდილოურ და სამხრეთ შტატს ორ-ორი წარმომადგენელი ჰყავდა, კანონპროექტი ჩავარდა. 1820 წელს მიაღწიეს შეთანხმებას, რომ მაინის რაიონი მასაჩუსეთს გამოეყოფოდა და თავისუფალი, დამოუკიდებელი შტატი გახდებოდა. მას მოჰყვა მისურის შტატიც. მისურის კომპრომისი კონგრესის კიდევ ერთ ცალკე პუნქტს მოიცავდა – კანონმდებლობა, რომლის თანახმად, მისურის ტერიტორიის გარეთ, 36.30 – ის განედზე იკრძალებოდა შტატებში მონების ყოლა. კომპრომისი 30 წლის განმავლობაში ძალაში რჩებოდა. მაგრამ 1849 წელს კალიფორნია გამოვიდა ინიციატივით შეერთებოდა კავშირს, თავისუფალი შტატის სახით. 1820 წლიდან პირველად სამხრეთის შტატები სენატის ხმის ნაკლებობის საფრთხის წინაშე აღმოჩდნენ. ამჯერად კომპრომისი გაცილებით გართულდა. ის ხუთ, დამოუკიდებელ შეთანხმებას მოიცავდა. ჩრდილოეთისთვის დათმობა ნიშნავდა კალიფორნიის თავისუფალ შტატად აღიარებას და მონებით ვაჭრობის გაუქმებას დედაქალ ვაშინგტონში და კოლუმბიის მიმდებარე რაიონებში. სმახრეთისთვის დათმობა ნიშნავდა, რომ როდესაც ნიუ მეხიკო და იუტას შტატი სახელმწიფოებრიობისათვის, მზად იქნებოდნენ მონებით ან მათ გარეშე, ისინი კავშირში შევიდოდნენ. ეს ასევე ეხებოდა ტეხასის ფედერალური ვალის 10 მილიონი დოლარის ოდენობით გადახდას და ახალ, უფრო მკაცრ მონობის კანონებს. 1793 წელს მიღებული დევნილ მონებთან დაკავშირებული კანონები ადგილობრივი უთანხმოების მუდმივი საგანი იყო. ეს კანონები სამხრეთის შტატებს აძლევდა უფლებას გამოეთხოვა ჩრდილოეთში გაქცეული მონები. ამის გათვალისწინებით, ჩრდილოეთის მოსამართლეები ხშირად განზრახ არღვევდნენ მონათმფლობელთა უფლებებს. 1850 წლის დევნილ მონებთან დაკავშირებული კანონი ამის აღკვეთის მცდელობა იყო.

პრეზიდენტმა ლინკოლნმა სამოქალაქო ომი კავშირის დაცვის, შენარჩუნების მიზნით განახორციელა. თავდაპირველად მისი მიზანი არ ყოფილა სამხრეთ შტატებში მონობის გაუქმება. მაგრამ ომის მძიმე წლებმა შეცვალა მისი დამოკიდებულება. 1862 წლის ზაფხულში ლინკოლნმა გადაწყვიტა მონობისგან გათავისუფლება საკუთარი პოლიტიკის ცენტრალურ თემად ექცია. მაგრამ ეს პერიოდი არ აღმოჩნდა ხელსაყრელი ამ საკითხის მისაღებად. 1862 წლის სექტემბერში, მას ამის ხელახალი შესაძლებლობა მიეცა. ლინკოლნმა წინასწარი პროკლამაცია გამოსცა. რომლის თანახმად, თუ კონფედერაციული შტატები, წლის ბოლომდე არ დაყრიდნენ იარაღს, მათი მონები გათავისუფლდებოდნენ. პასუხმა დაიგვიანა და 1863 წლის 1 იანვარს ლინკოლნმა ემანსიპაციის პროკლამაცია გამოსცა. პროკლამაცია აცხადებდა, რომ ამბოხებულ შტატებში აქამდე მონებად მყოფი ადამიანები თავისუფლებოდნენ მონობისგან. ის მოუწოდებდა მათ ძალადობის შეწყვეტისაკენ და აცხადებდა, რომ განთავისუფლებული მონები მიღებულ იქნებოდნენ აშშ-ს არმიაში და ფლოტში. თავდაპირველად პროკლამაციას უფრო სიმბოლური მნიშვნელობა ჰქონდა. ოფიციალურად მონების გათავისუფლება არ ხდებოდა. მაგრამ ბევრ სამხრეთელ მონას ჩრდილოეთში გაქცევის შესაძლებლობა გაუჩნდა. ომის დასასრულს, ამერიკულ სამხედრო ძალებს დაახლოებით 180, 000 აფრო ამერიკელი შეუერთდა.

შარლ ლუი დე მონტესკიე

შარლ ლუი დე მონტესკიე ფრანგი ფილოსოფოსი, მწერალი და კრიტიკოსი, რომლის იდეებიც კონსერვატივიზმისა და პროგრესივიზმის საუცხოო სინთეზია, ერთი მხრივ იცავდა არისტოკრატიული ფენის ინტერესებს, რომელსაც მისი აზრით შესწევდა უნარი დაეცვა სახელმწიფო აბსოლუტური მონარქიისა და მასობრივი ანარქიისგან.  მონტესკიე იცავდა ღირსებასა და სამართლიანობაზე დაფუძნებულ კონსტიტუციურ მონარქიას. გამოდიოდა რესპუბლიკური მმართველობის მხარდამჭერად, თუმცა თვლიდა, რომ ამ ტიპის მმართველობა მხოლოდ მცირე მასშტაბებზეა გათვლილი და დიდი სახელმწიფოს შემთხვევაში რესპუბლიკური მმართველობა სახეს იცვლის. დიდი სახელმწიფო შემდგარია მაშინ, როდესაც ძალაუფლება ცენტრალურ მთავრობაშია კონცენტრირებული.

შარლ ლუი დე მონტესკიე 1989 წლის 19 იანვარს, ბრედაში, ბორდოსთან ახლოს,  წარჩინებულ ოჯახში დაიბადა. განათლება საორატორო კოლეჯში მიიღო, შემდეგ ბორდოს უნივერსტიტეტში იურისტის ხარისხი მიენიჭა და სწავლის გასაგრძელებლად პარიზში გადავიდა. მამის გარდაცვალებასა და მემკვიდრეობის მიღებასთან დაკავშირებით, მონტესკიე ბორდოში დაბრუნდა და ჟან ლარტიგზე იქორწინა. მათ ვაჟი და ორი გოგონა შეეძინათ. ბიძისგან მემკვიდრეობით მონტესკიეს ბრედას ბარონის ტიტული და ბორდოს პარლამენტში თანამდებობა ერგო. ეს ორგანო იმ დროისთვის იურიდულ და ადმინისტრაციულ ორგანოს წარმოადგენდა. მომდევნო 11 წლის განმავლობაში მონტესკიე ხელმძღვანელობდა პარლამენტის კრიმინალისტურ განყოფილებას, სადაც ისმენდა საკანონმდელო საქმეებს, აკონტროლებდა პატიმართა მდგომარეობას და დასჯას. ამავე პერიოდში ის მოღვაწეობდა ბორდოს აკადემიაში, სადაც სამეცნიერო საქმიანობით იყო დაკავებული.

1721 წელს, მონტესკიემ სპარსული წერილები გამოსცა. წიგნმა მას დიდი სახელი მოუტანა. 1725 წელს მონტესკიემ პარლამენტი დატოვა. 1728 წელს ის ფრანგული აკადემიის წევრად აირჩიეს. ამ წლებში  ბევრს მოგზაურობდა სხვადასხვა ქვეყნებში და ორი წელი დაჰყო ინგლისში, რომლის პოლიტიკურმა სისტემამაც მასზე დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა. 1731 წელს მონტესკიე, ბორდოში დაბრუნდა და თავისი ცნობილი შედევრის კანონთა გონის წერა დაიწყო. წიგნმა დიდი კამათი გამოიწვია და ამავე დრო  წარმატებული გახდა. მოგვიანებით, მონტესკიემ კანონთა გონის დაცვაც გამოსცა, სადაც სხვადასხვა კრიტიკულ მოსაზრებას პასუხობდა. თუმცა მიუხედავად ამისა, კათოლიკურმა ეკლესიამ კანონთა გონი 1751 წელს აკრძალულ წიგნთა სიაში შეიტანა. შარლ ლუი დე მონტესკიე პარიზში 1755 წელს გარდაიცვალა.

მონტესკიეს კანონთა გონის მიზანი ადამიანური კანონებისა და საზოგადოებრივი ინსტიტუტების არსის გაგებაა. მონტესკიე თვლის, რომ სხვადასხვა კანონისა და საზოგადოებრივი სისტემების ახსნის მექანიზმი მდგომარეობს იმაში, რომ ისინი ადაპტირებულ უნდა იქნას სხვადასხვა ფაქტორებთან და მათი ახსნა ამ ფაქტორებისგან დამოუკიდებლად  შეუძლებელია. კანონები უნდა ითვალისწინებდეს იმ ადამიანებს, ვისთვისაც არის შექმნილი, მათ  შორის შესაბამისობაში იყოს ყოველი მთავრობის ბუნებასა და პრინციპებებთან, მორგებული უნდა იყოს ქვეყნის კლიმატზე, ნიადაგზე, მდგომარეობასა და დონეზე; კავშირში უნდა იყოს თავისუფლების ხარისხთან, აღმსარებლობასთან, ტრადიციებსა და ქცევებთან. როდესაც საზოგადოებრივ და საკანონმდებლო სისტემებს ამ ფაქტორების გათვალისწინებით განვიხილავთ, აღმოჩნდება, რომ ბევრი აქამდე გაუგებარი კანონი სავსებით გამართლებული და მიზანშეწონილია.

მონტესკიე არ არის უტოპისტი, არც ბუნებით, არც მრწამსით. მას სწამს, რომ სტაბილური, არა დესპოტური მთავრობის პირობებში ცხოვრება, მთავრობის რომლის კანომდებლობაც მოქალაქეებს მეტნაკლებ თავისუფლებას ანიჭებს ან ზოგჯერ ზღუდავს, გამართლებულია. თუკი ხელისუფლების სისტემას გავეცნობით და გავიგებთ იმ გზებს, რომელთა დახმარებით ხდება მისი გარემო ფაქტორებთან შესაბამისობაში მოყვანა და ადაპტირება, მივხვდებით, რომ ბევრი ირაციონალური აზრი აზრიანი გახდება და რეფორმების ჩატარება პირიქით უარყოფით შედეგს გამოიღებს. კანონთა გაცნობა დაგვეხმარება იმ კანონების გამოვლენაში, რომლებიც არსებით რეფორმებს საჭიროებენ. მონტესკიეს აზრით, ბევრი ქვეყნის კანონი უფრო ლიბერალური და ჰუმანური უნდა გახდეს. მაგალილთად, უნდა გაუქმდეს რელიგიური დევნა და მონობა და მოხდეს კომერციის წახალისება. ასეთი ტიპის რეფორმები გააძლიერებს მონარქიულ მთავრობებს, რადგან მეტ თავისუფლებას და ღირსებას მიანიჭებს მოქალაქეებს. მონტესკიე სამი ტიპის ხელისუფლებას გამოყოფს; რესპუბლიკური, რომელსაც არისტოკრატიული ან დემოკარტიული სახე აქვს, მონარქისტული და დესპოტური. არისტოტელესგან გასხვავებით, მონტესკიე არ განასხვავებს მმართველობის ფორმებს მმართველთა კეთილგანწყობისა და სულგრძელობის საფუძველზე. მაგალითად, მონარქიასა და დესპოტიზმს შორის განსხვავება დამოკიდებულია არა მონარქის ნებაზე, არამედ იმაზე, თუ რამდენად ჩამოყალიბებული და სწორი კანონებით მართავს ის ქვეყანას. ყველა მთავრობას აქვს თავისი პრინციპები და ამ პრინციპების რღვევამ შესაძლოა სრული რღვევა გამოიწვიოს.

დემოკრატიაში ხალხი მართავს. მათ აქვთ არჩევანის უფლება. ხალხი ირჩევს მმართველებს, ხელმძღვანელებს,  არჩევანის უფლება ფუნდამენდური უფლებაა. უნდა არსებობდეს კანონი მართვა, რათა ადამიანებმა არ მოახდინონ საკუთარი კერძო ინტერესების საყოველთაო ინეტერესების კონტექსტით გამოყენება. კანონის დახმარებით უნდა მოხდეს მოქალაქეთა შორის საკუთრების სწორი გადანაწილება. დემოკრატია ფერხდება მაშინ, როდესაც ჩნდება უთანასწორობა და უკიდურესი თანასწორობა. პირველი, თავს იჩენს მაშინ, როდესაც ადამიანები არ აიგივებენ საკუთარ ინტერესებს ქვეყნის ინტერესებთან და ცდილობენ საკუთარი ინტერესების დაკმაყოფილებას; მეორე, როდესაც  ადამიანებს არ აკმაყოფილებს  მხოლოდ თანაბარი მოქალაქეობა და ყველა ასპექტში თანაბრობა სურთ. მოქმედ დემოკრატიაში ხალხი ირჩევს ხელისუფლებას, ემორჩილება და პატივს სცემს მას. თუ არჩეულები  ამომრჩევლებს იმედს გაუცრუებენ, ხალხს აქვს უფლება, გადაირჩიონ ისინი. როდესაც ჩნდება უკიდურესი თანასწორობის მოთხოვნა ადამიანები კარგავენ პატივისცემის გრძნობას ხელისუფლების მიმართ და აღარც ემორჩილებიან მას. მათ სურთ თავად მართონ ყველაფერი. იყვნენ ხელისუფალნი, მოსამართლენი და ა.შ.  შედეგად, მთავრობა წყვეტს ფუნქციონირებას, კეთილი ნების უკანასკნელი ნიშნები ქრება და ჩნდება დესპოტიზმი. არისტოკრატიაში ხალხის ერთი ნაწილი მართავს დანარჩენს. არისტოკრატიული მმართველობის პრინციპი ზომიერებაა. ყველა კანონი მიმართული უნდა იყოს ზომიერების დაცვისა და შენარჩუნებისაკენ. კანონმა არ უნდა მისცეს წარჩინებულ ფენას სხვისი ჩაგვრის უფლება.  მაქსიმალურად უნდა შეამციროს განსხვავება წარჩინებულთა და დანარჩენ ფენას შორის. კანონმა უნდა განამტკიცოს თავად თანასწორობა წარჩინებული ფენის შიგნით. თუ ეს არ მიიღწევა, წარჩინებულთა ფენა კარგავს ზომიერების გრძნობას და ხელისუფლებაც ირღევა.

მონარქიაში არსებობს ერთი ადამიანის მმართველობა. რასაც ის ზუსტი და ჩამოყალიბებული კანონმდებლობით ახორციელებს.  კანონი უზრუნველყოფს აუცილებელ არხებს, რომლებშიც გაედინება ძალაუფლება.  ეს აუცილებელი არხები არის ისეთი ინსტიტუციებია, როგორიცაა წარჩინებულთა ფენა და დამოუკიდებელი მოსამართლეები. მონარქიული მართვის პრინციპი არის ღირსება და პატივისცემა. მთავარი ამოცანაა მოხდეს იმ სუბორდინირებული ინსტიტუციების დაცვა, რომლებიც მონარქიას დესპოტიზმისაგან განარჩევენ. ამისათვის, კანონმა უნდა უზრუნველყოს ფართო მასშტაბის საკუთრების დაუნაწევრებლობა, წარჩინებული ფენის უფლებებისა და პრივილეგიების დაცვა და ხელი შუეწყოს კანონის მართვას.

მონარქია იშლება იქ, სადაც მონარქი ან არღვევს დაქვემდებარებულ ინსტიტუციებს, ან შეეცდება საბაზისო კანონების უგულებელყოფით, თვითნებურად მართვას. მონარქიაში პიროვნული ამბიცია და ღირსების გრძნობა ერთად მუშაობს; ეს არის მონარქის სიძლიერე და სტაბილურობის საფუძველი. როდესაც ადამიანს ამოძრავებს ბუნებრივი კეთილი ნება, სურვილი ემსახუროს საკუთარ მეფეს, ის  თავისი ქვეყნისთვისაც სასიკეთოს აკეთებს.

დესპოტურ სახელმწიფოში  ერთი ადამიანი თავისი კაპრიზებისა და ნება-სურვილის თანახმად, ყოველგვრი კანონის დაცვის გარეშე მართავს ქვეყანას. დესპოტიზმის პრინციპი – შიშია. განათლება არ არის აუციელებლი და თუ ის საერთოდ არსებობს, მან უნდა დაასუსტოს გონი და გატეხოს პიროვნება. ღირსების შეგრძნებით სავსე ადამიანები პრობლემებს ქმნიან.  ამდენად, შიშმა უნდა დათრგუნოს მათი ამბიცია. ცხოველების მსგავსად ისინი ინსტიქტებით, მორჩილებით და შიშით შემოიფარგლებიან. საკუთრება არ არის დაცული, კომერცია არ ვითარდება და სახელმწიფო ღარიბია.

მონტესკიე ლიბერალ ფილოსოფოსთა შორის მოიაზრება. მისი აზრით, ლიბერალიზმი არ ნიშნავს ყველაფრის კეთების თავისუფლებას. თუ ერთი ადამიანის თავისუფლება ზიანს აყენებს სხვის თავისფლებას, სხვასაც თავის მხრივ შესაძლოა ასეთი თავისუფლება გაუჩნდეს და შესაბამისად ვერავინ იქნება დარწმუნებული საკუთარ დაუცველობაში. ლიბერალიზმი გვაძლევს მაქსიმალურად თავისუფალი ქმედების საშუალებას, სხვისი უფლებებისა და თავისუფლების შეზღუდვის გარეშე. ძალაუფლების კონტროლი  სხვადასხვა ორგანოების გადანაწილებით ხორციელდება: აღმასრულებელი, საკანომმდებლო და სამოსამართლო ხელისუფლება. თუ ერთი ადამიანის ხელში მრავალი ძალაუფლება იყრის თავს, ჩნდება ტირანიის საფრთხე. კანონი უნდა იყოს მკაფიო და ნათელი. მისი დახმარებით ადამიანს უნდა შეეძლოს საკუთარი უდანაშუალობის დამტკიცება. კანონი არ უნდა აცხადებდეს კრიმინალად იმ ტიპის ქმედებებს, რომელთა დანაშაულად დამტიცება რთულდება.

რელიგია კანონთა გონში ძალზე მცირე როლს თამაშობს. მონტესკიე რელიგიას განიხილავს იმდენად, რამდენადაც სასიკეთოდ მოქმედებს ის სამოქალაქო საზოგადოებაზე. სხვადასხვა რელიგიებს ის სხვადასხვა ტიპის მმართველობასა და გარემოს უსადაგებს. პროტესტანტიზმი უფრო რესპუბლიკელებს შეესაბამება. კათოლიციზმი – მონარქიას, ისლამი – დესპოტიზმს. რელიგიას შესწევს უნარი შეამციროს კანონებისა და ინსტიტუციების ცუდი ზეგავლენა. თუმცა, არ იქნება სწორი სამოქალაქო კანონების რელიგიური პრინციპებზე აგება. რელიგია ადამიანის სრულყოფას ცდილობს. სამოქალაქო კანონები საზოგადოების კეთილდღეობისკენ არის მიმართული. ამდენად ეს ორი ერთმანეთისგან განსხვავდება. სამოქალაქო კანონები არ არის ქცევათა რელიგიური ნორმების განტკიცების ხელშემწყობი საშუალება. ღმერთს თავისი კანონები აქვს და ის ადამიანების ჩარევის გარეშე ამტკიცებს მათ. როდესაც ადამიანი მათ დამცველად მოქმედებას იწყებს ის რელიგიას ფანატიზმისა და დევნის ინსტრუმენტად აქცევს. არც საბოლოო ჯამში არც ღმერთის და არც ქვეყნის სამსახური არ არის. თუ ქვეყნის შიგნით რამდენიმე რელიგიას ჰყავს თავისი მიმდევარი, როგორც სახელმწიფოს, ისე მოქალაქეების მხრიდან მათ მიმართ უნდა იყოს ტოლერანტული განწყობა. ერთი რელიგიის მიმდევრების მიერ სხვა რელიგიური მრწამსის ადამიანების მათ რელიგიაზე მოქცევის იძულება დაუშვებელია.

ადამიანის უფლებები

რას ნიშნავს ადამიანის უფლებები?

დეფინიცია „ადამიანის უფლებები“ ორი სიტყვისგან შედგება – ადამიანი და უფლებები.

ადამიანი არის საზოგადოებრივი გონიერი არსება: მამაკაცი, ქალი ბავშვი.

უფლება არის მოთხოვნა, რომელსაც ჩვენ ხშირად სამართლიანად ვაცხადებთ.

მაგალითად, ბავშვს აქვს უფლება წაიყვანონ ზოოპარკში თუ მშობლები შეჰპირდნენ. მაგრამ ბავშვს ზოპარკში წაყვანის იმედი შეიძლება ჰქონდეს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ამის პირობებს და გარანტიებს მშობლები ანუ მეორე მხარე იძლევა.

ამ ტიპის მოთხოვნებისაგან განსხვავებით ადამიანის უფლებები არ არის დამოკიდებული მეორე მხარის დაპირებებსა და გარანტიებზე.

მაგალითად, სიცოცხლის უფლება არ არის დამოკიდებული ვინმეს დაპირებაზე.

ადამიანის სიცოცხლე შეიძლება იყოს სხვაზე დამოკიდებული; ადამიანის სიცოცხლის უფლება შეუძლებელია დამოკიდებული იყოს ვინმეზე ან რამეზე.

სიცოცხლის უფლება არის თანდაყოლილი უფლება. სიცოცხლის უფლება ადამიანს იმიტომ ეკუთვნის, რომ  ადამიანად დაიბადა.

ამიტომ ყველას შეუძლია განაცხადოს:

მე მაქვს სიცოცხლის უფლება, უფლება, იმის და მიუხედავად რას გააკეთებთ ან იტყვით თქვენ, იმიტომ, რომ მე ადამიანი ვარ ისევე როგორც თქვენ. და თუ მე შემიძლია განვაცხადო პრეტენზია ამ უფლებაზე, მაშინ ყველას შეუძლია გააკეთოს იგივე.

ფუნდამენტური უფლებები ყოველთვის და ყველგან მთელს მსოფლიოში ყველა ადამიანისთვის ერთი და იგივეა მიუხედავად რასის, ფერის, სქესის, ენის, სარწმუნოების, პოლიტიკური თუ სხვა მრწამსის, ეროვნული თუ სოციალური წარმომავლობის, ქონების, წარმოშობის თუ სხვა სტატუსისა.

სიცოცხლის, თავისუფლების და უსაფრთხოების უფლება ადამიანის ფუნდამენტური უფლებებია.

ეს უფლებები თანდაყოლილია. და არავის – არც ერთ პიროვნებას, არც ერთ მთავრობას არ შეუძლია ადამიანისთვის ამ უფლებების წართმევა.

სიცოცხლის, თავისუფლებისა და უსაფრთხოების სხვა ფუნდამენტური უფლებები  კონსტიტუციაზე,  ქვეყნის ძირითად კანონზე მაღლა დგანან.

სერვიუს ტულიუსის რეფორმები

უნდა ითქვას, რომ არცერთ რომაელ მოღვაწეს არ დაუმსახურებია ისეთი ურთიერთგანსხვავებული შეფასებები, არ ყოფილა ისეთი პოპულარული და იდუმალი, როგორც რომის რიგით მე-6 მეფე – სერვიუს ტულიუსი. მისი მეფობის თარიღად მიჩნეულია ჩვ.წ.აღ.-მდე 578-534წწ. გადმოცემით ცნობილია, რომ ის მონა-ქალის ოკრიზიას ვაჟი იყო, რომელიც ქალაქ კორნიკულაში ცხოვრობდა. აქედან ხსნიდნენ მის სახელის წარმოშობასაც (Servus – ლათინურად მონას ნიშნავს) და ლათინურ წარმომავლობას. სერვიუს ტულიუსი შთამომავლების მიერ აღიქმება, როგორც სახლახო მეფე, პლებეები თვლიდნენ, რომ ის პირველი იყო, ვინც მათ გამოექომაგა. ლეგენდების მიხედვით პატრიციებმა სერვიუს ტულიუსი შეთქმულებაში მოკლეს.

ტარკვინიუსის დაღუპვის შემდეგ სერვიუს ტულიუსი  მეფედ აკურთხეს. წარმატებით ებრძოდა ეთრუსკებს. მისი მეფობის დროს ავენტინზე, სადაც პლებეები ცხოვრობდნენ, აშენდა დიანას ტაძარი, რომელიც ლათინური ქალღმერთი იყო. ამის გამო ლათინური წარმოშობის ადამიანებმა რომი ლათინური ქალაქების მთავარ ქალაქად აღიარეს. სერვიუსმა რომს ახალი კედლები შემოარტყა, რომელშიც მოექცა სიმაგრეები, ახალი გორაკები და ქალაქის ახალი რაიონები, რომლებიც შენარჩუნდა ჩვ.წ.აღ-ით I საუკუნემდე. მაგრამ მისი ცხოვრების მთავარ საქმედ რომის ჯარების  და საზოგადოებრივი მოწყობის რეფორმა ითვლება, რომელიც ისტორიაში შევიდა, როგორც ცენტურიული რეფორმა.

წყაროები გვამცნობენ, რომ ეთრუსკიელებთან ხანგრძლივი ომის შემდეგ სერვიუს ტულიუსმა ჯარში დიდი გარდაქმნები გაატარა. უპირველეს ყოვლისა მან დააწესა ცენზი, რომელიც  ციცერონის თქმით „სახელმწიფოსთვის, რომლსაც ბედი დიდებას უმზადებს სასარგებლო დადგენილებაა“  (Cic. Resp. II. 31. 38). მან ჩაატარა მოსახლების აღწერა და დაყო ხუთ ცენზურ თანრიგად (კლასად), იმის მიხედვით თუ რა ქონებას ფლობდნენ და იარაღის ტარების უნარით.

პირველ თანრიგს განეკუთვნებოდნენ ისინი, ვისი ქონებაც შეფასებული იყო 100 ათას ასსად (ძველი რომაული მონეტა). მეორე კლასს მიეკუთვნებოდნენ ადამიანები, რომელთა ქონებაც შეადგენდა 75 ათას ასს-ს (ძველი რომაული მონეტა). 3 – 50 ათასს, 4-ს – 25 ათასს, ხოლო მე-5 კლასს მიეკუთვნებოდნენ მოქალაქეები რომელთა ქონება 11 ან 12,5 ათას ასსს. მოქალაქეები რომლებიც ამ თანხასაც ვერ მოაგროვებდნენ იწოდებოდნენ პროლეტარიებად და capite censi. როგორც სახელწოდებები გვიჩვენებენ პირველნი ცენზის სახით საკუთარ მემკვიდრეებს წარმოადგენდნენ (proles), ხოლო მეორენი აღირიცხებოდნენ სულადობით (caput).

თითოეულ ქონებრივ თანრიგს გამოჰყავდა საომრად ფეხოსანი ცენტურიების გარკვეული რიცხვი…  რა თქმა უნდა ყველაზე მეტი ცენტურიები უმაღლეს კლასს ჰყავდა. გარდა რიგითი ცენტურიებისა 1 და 2 კლასს გამოჰყავდა ხელოსანთა 2 ცენტურია, აგრეთვე 4 და 5  მესაყვირეთა ორი ცენტურია. ქვეითი ცენტურიების გარდა ყალიბდებოდა 18 ცხენოსანთა ცენტურია, რომელიც მხედართა განსაკუთრებულად პრივილეგირებული კორპუსი იყო (equites), ასე რომ სერვიუსის რეფორმის შედეგად. ძველად არსებულ 6  გაორმაგებულ ცენტურიას დაემატა 12 ახალი ცენტურა, სადაც წარმომავლობას არანაირი მნიშვნელობა არ ჰქონდა. ამგვარად სერვიუს ტულიუსის რეფორმის შედეგად შეიქმნა 193 ცენტურია, აქედან ერთი განსაკუთრებული ცენტურია, რომელიც ყოველდღიური სამუშაოებიდან გათავისუფლებული პლებეებით იყო დაკომპლექტებული.

გარდა ამისა სერვიუსისეულ ცენტურიებში მოხდა ასაკობრივი დაყოფა: 18-დან 46 წლამდე შედიოდნენ ახალგაზრდათა ცენტურიებში, ხოლო 46 წლიდან ზევით უკვე სენიორების ცენტურიებში აერთიანებდნენ. გარდა ამისა სხვადასხვა თანრიგის წარმომადგენელს სხვადასხვა იარაღის ტარების უფლება ეძლეოდა. რაც უფრო დაბალი თანრიგის წარმომადგენელი იყო, მით უფრო მსუბუქად იყო შეიარაღებული.

სერვიუს ტულიუსმა რომის ტერიტორია დაყო ახალი წესით. რომი უკვე აღარ იყოფოდა სამ საგვარეულო ტრიბად, რომლებშიც შედიოდა კურიები და მათი სასოფლო სამფლობელოები – პაგები, ახლა რომი იყოფოდა ტერიტორიული ტრიბების მიხედვით, რომელშიც გაერთიანებულნი იყვნენ ამა თუ იმ რეგიონის მაცხოვრებელნი.

მოქალაქეთა და და ჯარის დაყოფის ახალმა წესმა, შექმნა მოთხოვნილება შექმნილიყო სახალხო კრების ახალი ტიპი – ცენტურიების მიხედვით. ვინაიდან  მაღალი თანრიგის ცენტურიები კრებაზე წარმოდგენლი იყო უფრო დიდი რიცხვით,   ამიტომ  ნებისმიერი პოლიტიკური საკითხის გადაჭრისას უმაღლესი თანრიგის ცენტურიებსა და მხედრებს უპირატესობა ენიჭებოდა. ამ გზით სერვიუს ტულიუსმა „ხალხი გააცურა“; ფორმალურად მიანიჭა გარკვეული უფლებები, ხოლო რეალურად ჩამოაშორა საზოგადოებრივ საქმიანობას. (Liv. 1.43. 10; Dionys. IV. 20-21; VIII. 82; X. 17; Cic. Resp. II. 22.39-40).

რეფორმებმა, რომელსაც მიაწერენ ცერვიუს ტულიუსს, სახელმწიფოს შექმნის პროცესის დასრულებისათვის საფუძველი შექმნეს, მაგრამ არ დაუსრულებიათ. ეს პროცესები ვითარდებოდა სახელმწიფო ორგანოების ტრანსფორმაციის გზით, რომლებიც მემკვიდრულად მიღებული იყო  ნათესაური ფორმაციისაგან, აგრეთვე ახალი ფორმირებების შექმნის გზით. ამ რეფორმებში უკვე ჩანდა თავისუფალთა კონსოლიდაცია გაბატონებულ კლასში, რაც ითხოვდა პატრიციებსა და პლებეებს შორის კლასობრივი განსვავების საბოლოოდ მოსპობას. სერვიუს ტულიუსის რეფორმებმა პლებეებს მხოლოდ სახალხო კრებებში მონაწილეობის მიღების უფლება მისცეს, მაგრამ არ მოსპეს პოლიტიკური და სოციალური სხვაობები.  მომდევნო ორი საუკუნის განმავლობაში რომის ისტორიისათვის დამახასიათებელი იყო პლებეების ბრძოლა პატრიციებთან გათანასწორებაში.

სუფრაჟისტული მოძრაობა

ქალის უფლებათა დაცვის მოძრაობა სათავეს მე-19 საუკუნიდან იღებს. ქალისა და კაცის თანასწორობის თემა განმანათლებლობის ეპოქასა და მეთვრამეტე საუკუნის საფრანგეთის რევოლუციას უკავშირდება, კერძოდ კი, ადამიანის ბუნებრივ უფლებათა და თავისუფლებათა შესახებ ლიბერალურ კონცეფციას.  კონცეფცია პირველად საფრანგეთის რევოლუციის მთავარ დოკუმენტში „ადამიანის და მოქალაქის უფლებათა დეკლარაცია“ -ში გაჩნდა (1789). ლოზუნგით „ძმობა, ერთობა, თავისუფლება“ შთაგონებული ქალები გამოთქვამდნენ სხვადასხვა კლუბების, საზოგადოებრივ ცხოვრებაში აქტიურად ჩართვის სურვილს. თუმცა დეკლარაციის გამოქვეყნების შემდეგ აღმოჩნდა, რომ მათი უფლებები – არჩევნებში ხმის მიცემის უფლება, საკუთრების ფლობის უფლება და სხვ. მათ მიმართ არ ხორციელდებოდა.

მწერალმა ოლიმპია დე გუჟმა 1791 წელს „ქალისა და ქალი მოქალაქეს უფლებათა დეკლარაცია შეადგინა“. ამ დუკუმენტს ახალი დროის ფემინიზმის წყაროდ  მიიჩნევენ. მაგრამ არც ამას მოჰყვა რეალური ნაბიჯები. ქალებს ეკრძალებოდათ სხვადასხვა კავშირების შექმნა და გამოსვლებში მონაწილეობის მიღება.

ერთი წლის შემდეგ ინგლისელი მერი უოლსტოკრაფტი წერს ახალ ნაშრომს „ქალთა სამოქალაქო უფლებების დაცვის შესახებ“. სადაც ქალის, როგორც მოქალაქისთვის უფლებების მინიჭების აუცილებლობაზე საუბრობს. იმ დროისთვის ამ უფლებათა მოწინააღმდეგების ძირითადი თეზისები ეყრდნობოდა იმ გარემოებას, რომ ქალი ბუნებით დამოკიდებული და დაუცველი არსება იყო და ყოველთვის საჭიროებდა დამცველსა თუ მფარველს. უოლსტოკრაფტი მეთვრამეტე საუკუნეში ქალთა აღზრდის საკითხს შეეხო. ის წერდა, რომ პატარა ასაკიდან გოგონებს  დედები მორჩილებად ზრდიდნენ. არწმუნებდნენ, რომ საჭირო იყო ეთამაშათ, თავი დაუცველად და უმწეოდ მოეჩვენებინათ, რათა მამაკაცთა მფარველობა მოეპოვებინათ. დიდი ბრიტანეთისა და აშშ-ს  კანონმდებლობა ხაზს უსვამდა, რომ ქალი იურიდიულად არ ფუნქციონირებდა მამის, ან ქმრის გარეშე. ამიტომ მამკაცები აძლევდნენ ხმას ქალების მაგივრად. მათი სახელით.  უოლტონკრაფტის ნაშრომიდან 70 წლის შემდეგ ფილოსოფოსმა ჯონ სტუარტ მილმა გამოთქვა მოსაზრება, რომ მამაკაცთა ძალაუფლება ქალებზე არ გავდა ძალაუფლების სხვა  სახეებს. ეს იყო უსიტყვო მორჩილება, სადაც არ მოქმედებდა არანაირი ფიზიკური ძალდატანება. ეს იყო უბრალოდ მორალის კარნახი, რაც გულისხმობდა,  რომ ისტორიულად ქალები უნდა ექვემდებარებოდნენ მამაკაცებს და მათი ძირითადი მოვალეობა მხოლოდ ახლობლებზე ზრუნვაა. მილი აქტიური ინგლისელი ქალბატონების მხარდასაჭერად გამოვიდა და 1867 წელს პარლამენტში შეიტანა პეტიცია ქალებისთვის ხმის მიცემის უფლების დართვასთან დკავშირებით. არჩევნებში ხმის მიცემის უფლება ამერიკისა და დიდი ბრიტანეთის ქალთა მოძრაობის პირველი მოთხოვნა იყო ამიტომაც მოძრაობის პირველ ეტაპს ეწოდებოდა სუფრაჟიზმი suffrage (ხმის უფლება). გარდა ამისა იყო მოთხოვნები პროფესიულ განათლებასა და საკუთრების ფლობის უფლებასთან დაკავშირებითაც.

1848 წელს ნიუ იორკის შტატში, სენეკა ფოლზში, ჩატარდა ისტორიაში პირველი კონფერენცია, რომელიც ქალთა უფლებებს ეხებოდა. მას 200 ქალი და 40 მამაკაცი ესწრებოდა.  დიდი ბჭობის შემდეგ მიიღეს „გრძნობათა დეკლარაცია“, სადაც სუფრაჟიზმის ძირითადი თეზისები ჩაწიერა. მანიფესტის ავტორი იყო ელისაბედ სტენტონი, რომელიც ხაზს უსვამდა დეკლარაციის მჭიდრო კავშირს ამერიკის დამოუკიდებლობის დეკლარაციასთან, რაც თავის მხრივ ადამიანების თანასწორობასა და თანაბარუფლებიანობას ქადაგებდა. მანიფესტი გულისხმობდა, რომ ქალს ნება უნდა დართვოდა მონაწილეობა მიეღო პოლიტიკურსა და სზოგადოებრივ ცხოვრებაში, მიეღო განათლება, ჰქონოდა განქორწინების და ასეთ შემთხვევაში ბავშვზე აპეკუნობის უფლება, საკუთრების ფლობის უფლება.

მეოცე საუკუნის დასაწყისიდან აშშ-სა და ევროპის  მასშტაბით იქმნებოდა სუფრაჟისტთა კავშირები იმართებოდა მანიფესტაციები, გამოსვლები, ქვეყნდებოდა პეტიციები. ქალები არსებული პოლიტიკის შეცვლასა და მნიშვნელოვან რეფორმებს ითხოვდნენ. ამ კავშირებში მონაწილოებას ძირითადად საშუალო კლასის წარმომადგენელი ქალები იღებდნენ.

1870 იან წლებში უნივერსიტეტბმა პოირველად გაუღეს კარი ქალბატონებს. თუმცა სუფრაჟისტთა მთავარი მოთხოვნა მხოლოდ 1920 იქნა რეალიზებული. როდესაც აშშ -ს კონსტიტუციაში შეიტანეს დამატება ქალებისთვის ხმის მიცემის უფლების თაობაზე. ინგლისში ეს უფლება ნაწილობრივ 1918 წელს, ხოლო სრულად 1928 წელს მოიპოვეს. პირველი ქვეყანა, სადაც 1893 წელს  ქალბატონებს რეალურად მიეცათ ხმის უფლება ახალი ზელანდია იყო. საფრანგეთში ეს უფლება მხოლოდ 1946 წელს მოიპოვეს, შვეიცარიაში ეს საკითხი 70-იან წლებამდე გადაუჭრელი იყო. მეოცე საუკუნის ოციანი წლებიდან ევროპისა და აშშ-ს ფემინისტური მოძრობის პირველი ტალღა ნელ-ნელა პასიური გახდა. მოძრაობის მთავარი მიზნები მიღწეული იყო.

სპარტანული აღზრდის მეთოდები

ახალგაზრდა თაობის აღზრდას სპარტაში სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობა ჰქონდა (ძვ.წ. IV საუკუნე).

სპარტის განათლების სისტემა ეფუძნებოდა მოქალაქე მეომრის აღზრდას. ყურადღება ექცეოდა ჯარისკაცის ფიზიკურ განვითარებას. მასში მორალური თვისებების – ერთგულების, ამტანობის და გამძლეობის განვითარებას.
აგოგე – ნიშნავს „წაყვანა“-ს ეს იყო საბრძოლო აღზრდის სისტემა სპარტაში (ძვ. წ VIII-IV ს) და სავალდებულო იყო მხოლოდ სპარტის სრულუფლებიანი მოქალაქეებისათვის. დანარჩენი სხვა კლასების წარმომდგენელ ახალგაზრდა ბიჭებს სისტემა შანსს აძლევდა მიეღო მოქალაქეობა.

ვერცერთი ისტორიკოსი კანონმდებელ ლიკურგეს ქვეყნის მეომრების შესახებ ვერ იტყოდა, რომ სპარტელებმა ერთხელ მაინც შეაქციეს ზურგი მტერს.

პლუტარქეს მიხედვით აღზრდის პროცესი იწყება ბავშვის დაბადებისთანავე, და არ არის დამოკიდებული მამის ნებაზე, – მამას ბავშვი „მიჰყავს „ლესხაში“ (Λέσχη), – ეს იყო ადგილი სადაც ისხდნენ უხუცესი ფილები და ამოწმებდნენ ახალშობილს. თუკი ბავშვი ძლიერი და ჯანმრთელი იყო, ოჯახს უბრუნებდნენ გამოსაკვებად.  თუკი ჩვილი სუსტი და მახინჯი აღმოჩნდებოდა მას აპოკსეტში ყრიდნენ (უფსკრული ტაიგეტის მახლობლად).

რჩცეულ ბავშვებს ჩვილობიდან სხვადასხვა გამოცდებს უტარებდნენ. საწოლი, რომელშიც ბავშვი იწვა ძალზედ უხეში და მაგარი იყო. 7 წლის ასაკში სპარტელ ბიჭუნას სპეციალურ საბრძოლო ბანაკში აგზავნიდნენ. აქ ისინი სწავლობდნენ, თუ როგორ გადაერჩინათ თავი. ის ვინც ამ გამოცდას ვერ უძლებდა – კვდებოდა.

ბიჭებს ჩალის საგებებზე ეძინათ, ხოლო ტანსაცმლის ტარების უფლებას 12 წლის ასაკიდან აძლევდნენ. ზოგიერთი ბავშვი თავის საგებზე ჭინჭარს აფენდა, რადგან ჭინჭრით დასუსხული სხეული უფრო თბებოდა. ბავშვები დაკავებულნი იყვნენ რთული ფიზიკური ვარჯიშით, სწავლობდნენ ხმლისა და შუბის ფლობის ხელოვნებას. კვებაზე მათ  თვითონ უნდა ეზრუნათ – ზოგჯერ ქურდობის, ძარცვის და საჭიროების შემთხვევაში მკვლელობის გზითაც.

სხეულის წვრთნა ასაკის შესაფერისი სირთულის ხარისხის მიხედვით ხდებოდა. ცნობილია, რომ ვარჯიშებიდან ამოღებული იყო მუშტებით ჩხუბი, ვინაიდან ეს საქმე სპორტსმენებისთვის იყო დათმობილი. სირბილი, ხტომა, ბრძოლის ხელოვნება, დისკის სროლა ჩვეულებრივი ყოველდღიური სავარჯიშოები იყო. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ამას ემატებოდა ცეკვის რამოდენიმე სახეობა, ე. წ. პირიკული ცეკვები.

17 წლიდან, როდესაც ახალგაზრდა სპარტელი სახლში ბრუნდებოდა , მას უკანასკნელი გამოცდა ელოდა – ის უნდა მოხვედრილიყო არტემიდეს ტაძარში, რომელიც მაღალ მთაზე მდებარეობდა. ახალგაზრდა სპარტანელს „მსხვერპლი უნდა გაეღო“. ტაძრის ქურუმები ყმაწვილს  დიდი სამსხვერპლო თასის ზევით აბავდნენ და როზგავდნენ სველი როზგებით  სისხლის პირველი წვეთის გამოსვლამდე. ასე გრძელდებოდა მანამ, სანამ ბიჭი არ გამოსცემდა ხმას, მაგრამ თუკი ახალგაზრდა დაიკვნესებდა, მას უფრო ძლიერად ურტყამდნენ, მანამ სანამ არ დადუმდებოდა. ეს შეიძლება გაგრძელებულიყო გონების დაკარგვამდე, ან სიკვდილამდეც კი. ასე იცხრილებოდნენ სპარტაში სუსტები.

საბრძოლო ხელოვნების გარდა ახალგაზრდა სპარტანელს ასწავლიდნენ წერას, კითხვას და სიმღერას. სპარტანელები ძალიან მოკლედ და გასაგებად საუბრობდნენ.  სპარტელების ლაკონურობის საუკეთესო მაგალითია მათი პასუხი მაკედონიის მეფე ფილიპე მეორის მიმართვაზე: „გირჩევთ დაუყონებლივ ჩამბარდეთ, თუ ჩემი არმია თქვენს მიწაზე დაადგამს ფეხს, ჩვენ გავანდგურებთ თქვენს ბაღებს, დავიმონებთ თქვენს ხალხს და გავანადგურებთ ქალაქს. ამ მიმართვას სპარტელებმა მოკლედ ერთი სიტყვით უპასუხეს: „თუ“.

სპარტანელები იყვნენ პირველები საბრძოლო ისტორიაში, რომლებმაც  საბრძოლო მიზნით გამოიყენეს მუსიკა და სიმღერა. ეს კეთდებოდა რიტმული ნაბიჯისა და სწორი წყობრისათვის.

როდესაც სპარსეთის მეფემ ქსერქსემ სპარსელებს ფარებისა და იარაღის ჩაბარება მოსთხოვა, სპარტელებმა ასე უპასუხეს – „მოდი და წაიღე“. „ჩვენი ისრები და შუბები მზეს დაგიბნელებენ“ – დაემუქრნენ სპარსელები. „მაშინ ჩვენ ჩრდილში ვიბრძოლებთ“ – უპასუხეს სპარტანელებმა.

სპარტა ანტიკური სამყაროს ყველაზე ძლიერი და მეომარი ქვეყანა იყო. მათი ცხოვრების წესი იყო არა სიმხდალეს! არა შიშს! არა კაპიტულაციას! არსებობს მხოლოდ ღირსება და დიდება!

 

საავტორო უფლებები

საავტორო უფლება – ტერმინი მეთვრამეტე საუკუნის დასაწყისში გაჩნდა. თავდაპირველად ის მხოლოდ ლიტერატურულ ნაწარმოებებსა და კარტოგრაფიაზე ვრცელდებოდა. 1709 წელს  მიღებული იქნა დედოფალ ანა სტიუარტის სტატუტი, რომელიც არეგულირებდა ინტელექტუალური კუთვნილების საკითხებს. სტატუტში შეიტანეს  ორი მნიშვნელოვანი მუხლი: 1) ავტორს, სპეციალურ რეესტრში უნდა დაერეგისტრირებინა საკუთარი ნამუშევარი. 2) საავტორო უფლება განისაზღვრებოდა 28 წლით. ამ პერიოდის გასვლის შემდეგ ავტორის ქმნილება საზოგადოების კუთვნილება ხდებოდა.

1564 წლის 19 მარტს ვენეციაში პირველად მიიღეს კანონი საავტორო უფლებათა დაცვის შესახებ. ეს იყო პირველი ამ ტიპის კანონი, სადაც აღიარებული იყო ე.წ. „მორალური უფლება“, რომლის თანახმად, მხოლოდ კონკრეტული გამოგონების ავტორს ეძლეოდა უფლება გარკვეული პერიოდის განმავლობაში საკუთარი ინოვაციის გამოყენებაზე.

ამ პერიოდში მოღვაწეობდა ლეონარდო და ვინჩიც, თუმცა მიუხედავად არაერთი გამოგონებისა, მას ამ კანონით მონიჭებული უფლებებით არ უსარგებლია. შესაძლოა, ის გაურბოდა ეკლესიასთან დაპირისპირებას. საეკლესიო პირები ნებისმიერი სახის ინოვაციის მიმართ სკეპტიკურად იყვნენ განწყობილი.

შუა საუკუნეებში ამ კანონის წინამორბედი იყო ე.წ. პრივილეგიები, რომელსაც მონარქი ავტორს ანიჭებდა და ისინი ძირითადად მხატვრულ ნაწარმოებებზე ვრცელდებოდა. თუმცა, ისიც უნდა ითქვას, რომ ბევრი შემოქმედი თავად გაურბოდა ასეთ პრივილეგიას, რადგან საკუთარი ქმნილების მთავარ ავტორად ღმერთს მიიჩნევდა, თავად კი ღმერთის ქმნილების შემსრულებელი იყო.

მეხცრამეტე სუკუნიდან საავტორო უფლებების საკითხი უფრო აქტიური გახდა და ლიტერატურულ ნაწარმოებებს სხვა ტიპის ქმნილებებიც დაემატა. 1865 წელს ფოტოგრაფიაც ინტელექტუალურ კუთვნილებად იქნა აღიარებული. უნდა აღინიშნოს, რომ კანონი სავტორო უფლების შესახებ მაინცდამაინც ეფექტურად ვერ მუშაობდა. ამის მაგალითია ჰარიეტ ბიჩერ სტოუს „ბიძია თომას ქოხი“ რომელიც ძალიან რეზონანსული ნაწარმოები იყო და მისი რამდენიმე ათეული არალეგალური თარგმანი გაკეთდა. ბიჩერ სტოუს არაერთი მცდელობის მიუხედავად მან ვერცერთი მთარგმნელის წინააღმდეგ ვერ შეიტანა სასამართლო სარჩელი.

1866 წელს მიიღეს ბერნის კონვენცია, რომელიც საერთაშორისო ხასიათის დოკუმენტი გახდა. მისი მიზანი იყო ყველა ქვეყნისთვის საერთო საავტორო უფლებები დაეწესებინა. სწორედ მის საფუძველზე შეიქმნა ინტელექტუალური საკუთრების მსოფლიო ორგანიზაცია.

2012 წელს შვედეთში ოფიციალურად დარეგისტრირდა „კოპიმიზმის მისიონერული ეკლესია“ (copy me). რელიგიური ორგანიზაციის მთავარი მიზანია ფაილებისა და დოკუმენტების თავისუფალი და შეუზღუდავი გაცვლა-გამოცვლა. იარსებებს სპეციალური საიტი, სადაც კულტის მიმდევრები განათავსებენ და სურვილის შემთხვევაში უსასყიდლოდ გადმოიწერენ სასურველ ინფორმაციას. რელიგიის დამფუძნებლები ახალაზრდა „პირატული“ მოძრაობის წარმომადგენლები არიან. ისინი იმედოვნებენ, რომ ამიერიდან პირატულ საქმიანობასთან მებრძოლი ორგანიზაციები ვეღარ შეძლებენ მათთვის ხელის შეშლას. რადგან ორგანიზაციის საქმიანობა დაცული იქნება შვედეთის კანონით რელიგიის თავისუფლების შესახებ.